Còn nhớ khi xưa, trong mâm cỗ tết Trung thu của mỗi gia đình, không nhà nào không có quả hồng, mà phải là loại hồng dài không có hạt được trồng ở Lục Yên, nhất là ở xã Vĩnh Lạc thì lại càng thơm, càng giòn.

Cứ khoảng 13, 14 rằm là những quả hồng ngon nhất, đẹp nhất được người trồng cẩn thận gìn giữ, ngâm chín rồi đem bày bán khắp từ đầu chợ đến cuối chợ Lục Yên, quả nào cũng tròn căng mẩy, màu vàng tựa như màu cam chín làm rực cả lòng người. Khi ấy người ta mua hồng không chỉ để sử dụng mà còn được coi là thứ quà quý dành cho người ở xa. Không những thế, thương lái còn đưa đi khắp nơi khiến quả hồng không hạt Lục Yên trở nên nức tiếng khắp vùng.

Hồng không hạt là giống hồng ngon, lại dễ trồng, chẳng thế mà những năm 95, 96 của thế kỷ trước, thời điểm cây hồng phát triển mạnh nhất, chỉ riêng xã Vĩnh Lạc đã có trên 160 ha, ngót một nghìn dân trong xã trồng hồng, nhà ít dăm bảy cây, nhà nhiều trên dưới trăm cây. Năm nào sai quả, một cây có thể cho thu hoạch tới 4 tạ quả, đem lại nguồn thu cho xã trên dưới 500 triệu đồng.

Lúc phát triển nhất cũng là lúc cây bắt đầu xuất hiện hiện tượng suy thoái, sinh trưởng kém, sâu bệnh lạ khiến quả rụng đầy gốc khi còn chưa đến kỳ thu hoạch. Trước tình trạng này, xã đã nhanh chóng báo cáo ngành chuyên môn, thậm chí cả Sở Nông nghiệp & Phát triển nông thôn (NN&PTNT) và cả Viện Nghiên cứu cây ăn quả Trung ương.

Qua nhiều cuộc khảo cứu, nhiều giải pháp như phun thuốc, nhưng vẫn không thể “giải cứu” được giống hồng quý. Phòng NN&PTNT huyện lúc bấy giờ là Phòng Kinh tế đã xây dựng Đề án phục hồi cây hồng không hạt bằng cách ghép mắt chúng vào cây hồng hạt, nhưng kết quả cũng không được như mong đợi cho dù đã tiêu tốn khá nhiều tiền của, công sức.

Sau nhiều thử nghiệm không thành, cây hồng không hạt đành ngậm ngùi, cứ thế lùi dần vào quên lãng trong sự tiếc nuối của cả người trồng và những người làm công tác quản lý nông nghiệp ở Lục Yên.

Tìm về Vĩnh Lạc, vùng đất từng là “thủ phủ” của cây hồng không hạt Lục Yên năm xưa, chúng tôi gặp bà Hoàng Thị Nghệ ở thôn Làng Mường, bà cho biết, năm 1975 bà mới trồng 2 cây đầu tiên, đến lúc nhiều nhất là năm 1987, 1988 gia đình có trên 40 gốc, cứ mỗi mùa quả, quả sai lúc lỉu, cành trĩu xuống sát mặt đất. Những năm đó cây hồng đã giúp gia đình bà xóa được đói nghèo.

Sau mấy năm thì thấy cây bắt đầu cho quả ít dần; những đốm đen trên quả, trên cây càng xuất hiện nhiều thì quả lại càng rụng nhiều, thế là gia đình đành chặt dần, chặt dần. Có thể nói đó là một trong những gia đình bền bỉ tâm huyết với cây hồng nhất, nhưng hiện cũng chỉ giữ được chưa đầy 20 gốc.

Còn với gia đình ông Hoàng Văn Thực ở thôn Yên Thịnh, chỉ trồng được hơn chục gốc vì không có đất, nhưng ông chưa bao giờ quên những ngày vất vả gánh gồng đi bộ từ nhà lên chợ huyện để bán đôi ba chục cân, đến khi có thương lái đến tận nhà mua, ông mới đỡ vất vả. Ông Thực nhớ lại: “Không chỉ gia đình tôi mà xung quanh nhà ai cũng náo nức mùa hái hồng, người mua thậm chí phải đặt cọc trước cả tháng mới mong đến lượt”.

Cũng giống như gia đình bà Nghệ hay hơn một nghìn gia đình khác trong xã, sau vài năm cho quả tốt tươi thì cây bắt đầu có biểu hiện thoái hoá, thân cây có nhiều chấm đen, lá uốn éo co lại. Ông Thực lo lắng tìm đủ loại thuốc, rồi vôi để bón nhưng cây vẫn chết dần. Cây nào không chết thì quả cũng không nên, từ lúc to bằng quả xoan đã bắt đầu rụng và đến khi bằng quả cau thì cũng hết.

Theo lãnh đạo xã Vĩnh Lạc, hiện nay cả xã chỉ còn khoảng 100 cây, nằm rải rác ở những gia đình còn nhiều lưu luyến và nuôi hy vọng ở cây hồng. Riêng cây già nhất, bà con gọi là cây hồng tổ cũng đã hàng trăm năm tuổi, hàng năm cây hồng này vẫn cho trái mặc dù không còn tốt như trước, một điều rất may mà cũng rất lạ là hầu như cây không bị ảnh hưởng bởi sâu bệnh trong khi hàng trăm, hàng ngàn cây khác được bắt nguồn từ chính nó đang chết dần.

Dạo quanh chợ thị trấn Yên Thế vào một sáng chủ nhật, mắt liếc qua từng mặt hàng, chợ ngày này đâu đâu cũng thấy những mặt hàng dành cho tết Trung thu, nổi bật nhất vẫn là hàng bánh kẹo và đồ chơi trẻ em, hoa quả bây giờ cũng nhiều hơn, phong phú hơn, thế nhưng để tìm được những quả hồng có má ửng hồng, bóng đẹp thì quả thực là không thể.

Hồng bây giờ vẫn còn, nhưng đúng là khó có thể nhận ra nếu so sánh với quả hồng ngày trước. Trung thu đang đến gần, mùi thơm của bánh dẻo, bánh nướng đang tràn khắp nơi, những quả bưởi to tròn vẫn nằm lăn lóc chờ người chọn… bao hương vị của tết Trung thu vẫn còn đó, vậy mà hồng không hạt thì đã không còn nằm trong thực đơn của người mua hàng.

Đức Toàn