Người Thái đen Mường Lò có câu.
Khau cút tẻm lai bua
Xinh dua tẻm lai én
Nhả ca bén tin con
Có nghĩa là:
Khau cút vẽ vân xen
Đầu kèo vẽ vân én.
Mái nhà xén bằng rui.

Đây là những câu ca về tiêu chí và vẻ đẹp của khau cút trên chái một ngôi nhà người Thái. Ngôi nhà sàn truyền thống của người Thái đen hai đầu hồi có cấu trúc khum khum như mai rùa (tiếng Thái gọi là “tụp cống”), nó vừa tạo dáng vẻ chắc chắn, bền vững vừa gợi sự liên tưởng tới thần Rùa – người đã dạy cho người Thái cách làm nhà. Khau cút đơn giản nhất gồm hai thanh gỗ bắt chéo nhau hình chữ X, đóng trên hai đầu đòn nóc (tiếng Thái là “pe bôn”) với mục đích chắn cho mái tranh không bị xổ ra khi có gió thổi. Về sau nó được phát triển thành nhiều hình dáng khác nhau.

Với trí tưởng tượng phong phú và bàn tay tài hoa, các nghệ sỹ dân gian đã  tạo nên những hoa văn, họa tiết trang trí cho khau cút một vẻ đẹp hoàn hảo.

Trong lịch sử của mình, người Thái đã có những cuộc thiên di đi tìm miền đất hứa. Họ ra đi vào cuối tuần trăng, nhìn mặt trăng khuyết ở cuối dãy núi họ hẹn nhau, hễ ai đến được phương trời nào, khi làm nhà thì dựng trên nóc một cái dấu hình mặt trăng khuyết để sau này con cháu họ nhận ra dòng giống của mình. Và chiếc dấu mang hình mặt trăng khuyết trong truyền thuyết kia chính là chiếc khau cút quen thuộc gắn với người Thái hiện nay.

Tuy nhiên, nhiều lý do khác nhau, trong đó có việc thay đổi kiến trúc, đến nay khau cút ở Mường Lò đã không còn nữa. Em Hà Thị Chí ở thôn Đêu 1, xã Nghĩa An, thị xã Nghĩa Lộ bảo rằng: “Em cũng chỉ nghe các cụ nói về khau cút chứ chưa tận mắt nhìn thấy một khau cút nào trên những nóc nhà người Thái bây giờ”. Vì thế, việc phục dựng lại khau cút trên chái nhà sàn cũng đang là trăn trở và dự định của nhiều người dân bản địa.

Ông Hà Văn Hồng - Chủ tịch UBND xã Nghĩa An cho biết: “Trong điều kiện xã đang xây dựng nông thôn mới, ngoài nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội và các nhiệm vụ khác thì quan trọng vẫn có việc giữ gìn nét đẹp văn hóa, truyền thống của dân tộc, đặc biệt là trong nét sinh hoạt và trong kiến trúc nhà ở của người Thái, trong đó có khau cút. Tới đây, xã sẽ triển khai khôi phục lại khau cút ở các đầu hồi nhà sàn của các hộ gia đình bằng những việc làm cụ thể. Trong đó, chú trọng vận động các  cán bộ, đảng viên, cán bộ lãnh đạo thực hiện trước”.

Đề án xây dựng thị xã Nghĩa Lộ văn hóa – du lịch giai đoạn 2013-2020 vừa mới được phê duyệt. Những giá trị văn hóa bản địa càng trở nên có ý nghĩa, vì thế việc khôi phục và bảo tồn một trong những giá trị ấy như khau cút của người Thái đen Mường Lò là điều rất cần thiết.

Thùy Hương - Nguyễn Thư