Thành cổ Pác Pha do Gia quốc công Vũ Văn Mật xây đắp thế kỷ XVI, gắn liền với việc củng cố, xây dựng phát triển lực lượng của họ Vũ trong suốt gần 200 năm, bởi vậy di tích này có rất nhiều giá trị. Về mặt quân sự: thành là nơi đồn trú của quân lính, là nơi phòng thủ hoặc tấn công khi bị họ Mạc và các lực lượng đối lập đánh chiếm, đồng thời cũng là nơi trấn giữ vùng biên ải Đại Việt.

Thành cổ Pác Pha thể hiện sự sáng tạo độc đáo, tài tình của ông cha ta trong việc chống lại kẻ thù, biết dựa vào địa hình thiên nhiên để xây dựng thành trì vững chắc, vừa là nơi để trồng trọt, sản xuất, vừa là nơi để quân đội luyện tập.

Trong suốt chiều dài lịch sử chiến tranh Lê - Mạc, thành còn chứng kiến nhiều sự kiện chính trị, quân sự, văn hóa - xã hội thể hiện qua các cuộc phòng thủ nhà Mạc. Cũng tại đây, họ Vũ đã xây dựng vùng đất này đông đúc, trù phú, làm cho nhân dân có ý thức tự lực, tự cường, có cuộc sống thanh bình, điều này đã tạo nên giá trị lịch sử của thành cổ Pác Pha. Bên cạnh đó, giá trị về văn hóa cũng được đánh giá cao bởi đó là dấu tích của họ Vũ trong công cuộc phù Lê diệt Mạc. Thành Pác Pha gắn với dòng chảy văn hóa tiêu biểu của nhân dân các dân tộc vùng biên viễn, nhất là gắn với đền Đại Cại - Hắc Y.

Di tích thành cổ Pác Pha tọa lạc trên diện tích khá rộng, được khoanh vùng bảo vệ trên 6.000m². Trải qua gần 500 năm, do chiến tranh kéo dài, di dân tự do, sự hủy hoại của thiên nhiên cùng với tác động của con người nên thành cổ Pác Pha không còn nguyên vẹn, chỉ còn lại dấu tích chủ yếu ở khu vực thôn 14, 15 xã Minh Xuân.

Cụ Hoàng Văn Tân - một người dân ở thôn 14 xã Minh Xuân, năm nay đã 80 tuổi kể lại: khi còn nhỏ bọn trẻ chúng tôi vẫn thường chơi trận giả quanh khu vực thành nhưng lúc ấy thành còn cao và dày lắm, kéo dài suốt 2, 3 cây số. Cách đây mấy chục năm, gia đình cụ cũng đào được một chum tiền không rõ là của thời nào, bà con xung quanh cũng từng đào được bốn năm chục cân lá chì, là nguyên liệu làm đạn súng trước đây. 

Hiện nay, khu vực thôn 14 xã Minh Xuân là nơi thành cổ còn giữ lại được nhiều nhất với 4 đoạn, dài gần 700m, đó cũng là các phần đất đã được giao cho các gia đình quản lý, sử dụng. Trên mặt thành cổ, bà con đã trồng nhiều loại cây như tre, vầu. Ông Nông Văn Đại - trưởng thôn 14 xã Minh Xuân cho biết: “Giờ đây người dân đã biết đấy là di tích quý báu nên bà con đều có ý thức gìn giữ, trước mắt thôn cũng sẽ tổ chức cuộc họp, ra một quy ước chung để các gia đình đều có trách nhiệm chung trong việc giữ gìn, bảo vệ di tích”.

Nhận thấy rõ vinh dự và trách nhiệm trong việc giữ gìn và phát huy giá trị của di sản, cấp ủy, chính quyền xã Minh Xuân đã và đang có nhiều việc làm thiết thực. Ông Phạm Ngọc Quảng, Bí thư Đảng ủy - Chủ tịch UBND xã Minh Xuân cho biết: “Trước mắt, xã sẽ tổ chức các cuộc họp với những thôn có liên quan, tuyên truyền để bà con hiểu được ý nghĩa và tầm quan trọng của di tích để mỗi người có tinh thần bảo vệ những gì còn lại cho các thế hệ sau”.

Tuy thành Pác Pha không còn nguyên vẹn nhưng bà con nhân dân ở Minh Xuân luôn tự hào với truyền thống lịch sử của địa phương trong cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, đặc biệt là với dòng họ Vũ đã có công tạo dựng nên vùng đất Lục Yên đông đúc, trù phú, yên bình trong gần 200 năm cát cứ tại đây.

Đặc biệt với những nghiên cứu và chứng tích cụ thể của Sở Văn hóa thể thao và du lịch, với tấm bằng công nhận là di tích lịch sử của UBND tỉnh Yên bái, bà con nhân dân xã Minh Xuân sẽ bảo vệ những di tích còn lại để giáo dục truyền thống cho các thế hệ mai sau.

Mai Huyên