Khắp là một hình thức sinh hoạt tinh thần không thể thiếu trong các dịp lễ, tết, cưới, hỏi, thậm chí ngay cả trong lao động.

Khắp thực chất là hát, nói cách khác, khắp là cách trình diễn thơ ca. Hiện nay có khá nhiều làn điệu khắp khác nhau nhưng có thể chia thành hai loại chính là khắp bắc (hát sáng tác mới) và khắp lời truyền thống. Khắp lời truyền thống là lời khắp phổ biến nhất hiện nay.

Trong các cuộc khắp đối đáp, khắp giao duyên, người khắp sẽ chọn những câu, đoạn để khắp cho phù hợp, hoặc cùng nhau khắp những bài khắp truyền thống của đồng bào mình. “Tản chụ xống xương” và “Tản chụ xiết xương” là một trong những điệu khắp truyền thống điển hình.

 “Tản chụ xiết xương” gồm các bài hát để nói kháy yêu nhau theo kiểu tâng người hạ ta. Thực chất hình thức khắp này là mượn chủ đề tình yêu để thi tài năng đối đáp giữa các cặp hát đối. Khắp truyền thống còn có các điệu như: “Tản ỉn tản mặc” nghĩa là lời tỏ tình, “Mỡi lảu, vảy lảu” nghĩa là mời rượu, từ chối rượu, “Xống khươi, tỏn pạu” nghĩa là tiễn rể, đón dâu... Đi kèm với những điệu khắp là những nhạc cụ rất đặc trưng như: tính tẩu, khèn bè, pí pặp, pí thiu, pí ló nhưng phổ biến nhất với người Thái Mường Lò vẫn là pí ló.

Thiếu nữ Thái Mường Lò. (Ảnh: Hoàng Đô)

Thanh niên người Thái trước đây ai cũng phải biết khắp, nếu không sẽ chẳng thể quen được ai và cũng chẳng thể lấy được con gái của bản mình làm vợ. Bởi lẽ, trai gái đối đáp, giao duyên, muốn làm quen, mời rượu hay muốn tỏ tình cũng đều bằng khắp. Ngày nay cũng vậy, thanh niên trai gái trong làng lớn lên đều phải biết các điệu khắp của bản, mường mình và cũng như bao người Thái gắn bó máu thịt với mảnh đất này, lớn lên bằng những điệu khắp từ lời ca tiếng hát của bà, của mẹ, của những lễ hội tưng bừng cả một vùng trắng hoa ban.

Để phát huy và giữ gìn bản sắc văn hóa của người Thái Mường Lò, thị xã Nghĩa Lộ đã xây dựng một đội văn nghệ tại xã Nghĩa An, hội tụ nhiều nghệ nhân trong vùng để truyền dạy cho lớp trẻ những làn điệu khắp của dân tộc mình, mà bà Điêu Thị Siêng - nghệ nhân dân gian là một trong những hạt nhân tích cực cho việc gìn giữ và phát huy.

Gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa đặc sắc của mỗi tộc người chính là chúng ta đang tìm về với cội nguồn dân tộc, về với những giá trị đích thực của cuộc sống. Tìm về với điệu khắp của người Thái Mường Lò để thấy được giá trị truyền đời của một hình thức sinh hoạt văn hóa thuần phác gắn với đời sống tinh thần của đồng bào.

Về Mường Lò, về với mảnh đất giàu bản sắc văn hóa để say trong men nồng hương rượu với những điệu khắp, điệu xòe bất tận để cảm nhận sự mộc mạc thân tình của người dân bản địa. Đó hẳn sẽ là những cảm xúc khó quên với mỗi du khách có dịp ghé thăm Mường Lò, nơi được mệnh danh là cửa ngõ miền Tây của Tổ quốc trong mỗi dịp tết đến xuân về.

Thanh Tân