Có thể trong những buổi đầu sơ khai, khi cuộc sống chưa phát triển, con người chưa đủ năng lực chế ngự thiên nhiên khắc nghiệt và chống lại kẻ thù, người Thái cũng như các dân tộc khác phải cầu khẩn các thế lực siêu nhiên ban cho họ sự sống, nghị lực và niềm tin vượt mọi khó khăn. Dần dần cùng với sự phát triển của xã hội, trải qua sự chắt lọc, việc cúng vía bớt dần màu sắc mê tín dị đoan, trở thành nét đẹp đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc.

Người Thái quan niệm, con người có rất nhiều vía: “Sam síp khuôn mang nả, hả síp khuôn mang lăng” - có nghĩa là: “Ba mươi vía đằng trước, năm mươi vía đằng sau: vía tóc, vía lông mày, vía mắt, vía ngón chân ngón tay, vía thóp thở, vía bàn tay, vía xương sườn….”. Nếu đau ốm hoặc một bộ phận nào đó trên thân thể bị đau là do con vía ấy bị lạc lối. Bởi thế phải cúng để gọi con vía về và cầu khẩn cho con vía khỏe mạnh.

Ngay từ khi ra đời, lễ cúng vía đầu tiên là cúng “ra lửa” - “nhá phay”, tức là khi đứa trẻ chào đời được bảy ngày với bé trai, chín ngày với bé gái, thầy mo cúng báo cáo với các đấng siêu nhiên và tổ tiên sự hiện diện của đứa bé trên cõi đời và cầu xin bảo trợ cho bé, ban cho bé hay ăn, chóng lớn và mạnh khỏe, giỏi giang. Khi đứa trẻ được hai đến sáu tháng tuổi, nếu hay ốm đau sài đẹn, người nhà tổ chức cúng vía và tại lễ cúng này, thầy mo mời thêm vía của các bé khỏe mạnh bầu bạn cùng vía của bé. Những người mẹ từng trải trao đổi với người mẹ trẻ để có thêm nghị lực, niềm tin và kinh nghiệm chăm sóc bé tốt hơn. Rồi khi đứa trẻ ở những chu kỳ biến đổi quan trọng về tâm sinh lý cũng lại được tổ chức cúng vía mong có sự khỏe mạnh, thông minh, tài giỏi.

Khi dựng vợ gả chồng, thầy mo cúng vía cầu mong cho vợ chồng trọn đời chung thủy, biết yêu thương và nhường nhịn nhau, con cháu mạnh khỏe, cuộc sống no đủ.

Người già được cúng vía để cầu mong sức khỏe và trường thọ. Thầy mo cúng vía làm cho người bệnh tin rằng, cuộc sống vẫn tốt đẹp lắm, cơ thể vẫn khỏe mạnh, hoa cỏ vẫn muôn màu rực rỡ, chim chóc vẫn cất cao tiếng hót với mọi cung bậc diệu kỳ, làm cho người bệnh tự tin hơn, yêu đời hơn. Cũng có khi trẻ nhỏ hay người già bị người nhà, hay người khác vô tình hay cố ý xúc phạm tới tinh thần, nhân phẩm, làm cho sầu muộn, trầm uất, dẫn đến bồn chồn không yên, thậm chí kém ăn mất ngủ, đau ốm cũng được gia đình tổ chức cúng vía.

Thầy mo không chỉ cầu khẩn các đấng siêu nhiên ban cho sự bình yên mà còn răn dạy con cháu, mọi người phải biết tôn trọng lẫn nhau, đặc biệt phải có hiếu với cha mẹ, độ lượng, sống nhân ái.          

Ngoài ra, người Thái còn tổ chức cúng vía cho cả loài vật rất gần gũi và thân thiết với con người, với nền văn minh lúa nước là con trâu trong lễ Síp sí. Sau một mùa vụ vất vả, cúng vía cho trâu nhằm tri ân, mong cho vía trâu mạnh khỏe, bỏ qua những gì mà con người đối xử không phải do sức ép của thời vụ.

Trong các lễ cúng vía, ngoài nghi thức cầu khẩn đấng siêu nhiên, thầy mo còn khuyên bảo con người phải biết sống cho phải đạo. Ngay trong bữa cơm thân mật với gia chủ sau lễ cúng, những người tham dự lại hát đối đáp với nội dung phù hợp với mục đích buổi cúng vía. Ví dụ trong lễ thôi sưởi lửa cúng vía cho  đứa trẻ hết thời gian ở cữ,  hai bên nội ngoại hát chúc cho: “Thằng cu, cái hĩm đều to cao lớn đều/Người Thái trong bản bảo nhau/ Au này bố mẹ, ông bà sẽ được nhờ cậy cháu/Con cháu trưởng thành lớn khôn...” và những kinh nghiệm nuôi dạy trẻ. Trong lễ cúng vía cho đôi vợ chồng trẻ hát dặn con vía phải: “Làm vợ phải tin chồng, đừng như nghe lời vịt mà mất trứng, đừng nghe lời gà mà mất vườn”. Còn trong lễ cúng vía cho người già lại hát tỏ lòng biết ơn: “Có gốc mới có ngọn/Có cây mới có cành” và chúc: “Mong cho ông bà sức khỏe, trường thọ, vía cứng cáp/Cho con cháu được hưởng phúc lành”. Từ đó mà người Thái từ bao đời nay vẫn khuyên bảo nhau sống có trách nhiệm và chan hòa với cộng đồng; sống hòa thuận với thiên nhiên và biết bảo vệ thiên nhiên.

Trong đời sống văn hóa Thái, thầy mo có vai trò vô cùng quan trọng. Đây là những người vừa có tài năng và đức độ, vừa hiểu biết sâu sắc về tri thức văn hóa dân gian, tâm sinh lý và đạo lý làm người, được cộng đồng kính trọng. Các thầy mo qua các lễ nghi tâm linh đã khơi dậy ý chí, niềm tin, nghị lực cũng như hướng con người tới cái đích chân - thiện - mĩ. Các thầy mo đi cúng cho dân bản không bao giờ đòi hỏi, yêu sách và không bao giờ vì vật chất.

Lược bỏ những yếu tố mang màu sắc mê tín thì phải chăng trải qua hàng ngàn năm lịch sử sinh tồn và phát triển, người Thái Việt Nam đã có nhận thức đúng đắn, sâu sắc về mối quan hệ giữa con người với vạn vật, giữa yếu tố vật chất và tinh thần, giữa thế giới hữu hình và thế giới vô hình, trong mối quan hệ tổng hòa của mỗi cá thể với xã hội? Bởi vậy cho đến ngày nay, khi xã hội phát triển, các lễ cúng vía của người Thái vẫn tồn tại như một món ăn tinh thần, mang giá trị đáng trân trọng.

 Trần Vân Hạc