Lang thang miền núi của TT-H và Quảng Trị nhiều năm, nhưng mãi đến gần đây, tôi mới được chứng kiến một phụ nữ "không có tuổi" tên là Kăn Đân ở xã Hồng Thuỷ, huyện A Lưới có một lúc 6 chuỗi mã não đeo trên cổ. Thích quá nên hỏi người "phiên dịch" có thể xin, mua hay đổi cái gì đó để lấy một chuỗi hay vài hạt mã não được không?

Người "phiên dịch", một cán bộ xã tên Hồ Văn Tâm, cười lắc đầu: "Chắc chắn là không được bởi với người phụ nữ Tà Ôi, những hạt mã não là báu vật. Bây giờ ra chợ bỏ mấy chục ngàn là có thể mua được một chuỗi mã não chứ ngày trước, để có được mỗi hạt mã não như thế, họ phải đổi bằng... ba con bò".

Cùng với chum, nồi đồng, chiêng, ché... những hạt mã não, vừa là trang sức, vừa là một biểu tượng về "quyền lực" và sự giàu có, sang trọng của người Tà Ôi. Ai có nhiều mã não, chắc chắn người đó rất giàu có và có địa vị cao trong cộng đồng. Mỗi một phụ nữ Tà Ôi khi lấy chồng, của hồi môn mang theo luôn là những hạt mã não. Nhà nào giàu to thì cho con gái một đôi chuỗi; giàu vừa thì một vòng đeo tay; tệ lắm thì cũng phải có một đôi hạt.

Bà Kăn Đân kể: "Không chỉ là của hồi môn, mà ngày xưa trai gái người Tà Ôi yêu nhau, quà tặng hay tín vật cũng thường là những hạt mã não". Bởi vậy, dù bây giờ giá trị vật chất của nó không còn như xưa, nhưng người phụ nữ Tà Ôi vẫn nâng niu, gìn giữ những hạt mã não như một báu vật vì mỗi hạt có một "số phận" gắn liền với những câu chuyện kể và kỷ niệm buồn vui từ dĩ vãng.

Ông Trần Nguyễn Khánh Phong - giáo viên Trường Trung học Cơ sở và Dân tộc nội trú huyện A Lưới, người có thâm niên gần 8 năm đi sưu tầm và nghiên cứu các vật dụng liên quan đến đời sống của người Tà Ôi ở TT-H và Quảng Trị - có một phát hiện rất thú vị về những hạt mã não của người Tà Ôi: Không chỉ là vật trang sức, những hạt mã não còn xuất hiện trong môtíp trang trí của tượng nhà mồ (dưới cổ) và một số vật dụng sinh hoạt khác như trên vải, gùi... Điều này chứng tỏ, ngoài ý nghĩa vật chất, những hạt mã não có một vị trí rất quan trọng trong đời sống tâm linh và tinh thần của người Tà Ôi.

Hạt mã não đẹp và quan trọng là thế, nhưng bây giờ, tìm đỏ mắt cũng không thấy một phụ nữ Tà Ôi trẻ tuổi nào đeo trang sức bằng mã não. Vậy là thêm một nét văn hoá độc đáo và đẹp đẽ của người Tà Ôi sắp sửa bị mất đi. Đã vậy theo phong tục, mỗi một phụ nữ Tà Ôi khi chết đi, một trong những vật dụng buộc phải chôn theo cũng là hạt mã não, nên loại trang sức này ngày một ít đi. Theo ông Trần Nguyễn Khánh Phong thì hiện trung bình, mỗi phụ nữ lớn tuổi người Tà Ôi còn giữ được nhiều nhất là khoảng 10 hạt mã não, nên việc trên cổ đeo một lúc 6 chuỗi như bà Kăn Đân là hiếm, và có thể coi đó là một phát hiện thú vị.

(Theo Lao Động)