Tuy vậy, sự hiện diện của các hiện vật khảo cổ học tại di chỉ này còn chứa đựng vô số thông tin liên quan đến phương diện dân tộc học rất cần được đầu tư nghiên cứu. Trước hết, những phát hiện về chùa tháp cho thấy nó có niên đại từ rất sớm, do đó, lĩnh vực dân tộc học cần nghiên cứu làm rõ vấn đề địa chính trị ở đây trong quá khứ và tại sao lại hình thành một trung tâm Phật giáo lớn và hiếm hoi ở vùng miền núi như vậy?

Những công trình kiến trúc Phật giáo thuần Việt này được xây dựng ở thời Trần (có cả dấu hiệu từ thời Lý đến thời Lê) được xây dựng nên do nhu cầu tín ngưỡng của người dân địa phương, của một thiết chế văn hóa trong một trung tâm có nhiều mối giao lưu kinh tế - chính trị đã từng hiện hữu hay là nó chỉ phục vụ cho hoạt động tín ngưỡng của những người Việt lên đây đồn trú bảo vệ miền biên viễn của Đại Việt? Nếu nơi đây thực sự là một trung tâm kinh tế có hoạt động giao lưu sầm uất từ miền xuôi lên miền ngược và giữa Đại Việt với Trung Hoa theo lưu vực sông Chảy thì cũng rất cần được làm rõ, bởi tại di chỉ này đã tìm được khá nhiều tiền cổ của Trung Hoa, tiền Việt có niên đại, triều đại khác nhau và có cả những dấu tích của các di chỉ bến bãi.

Những phát hiện khác tại khu Di chỉ Khảo cổ học Hắc Y - Đại Cại như những khu mộ Trần hay nhân vật Hoàng Lục Thiện là người ở địa phương đã có nhiều đóng góp trong xây dựng khu chùa tháp Bến Lăn đã cho thấy giữa người Việt và người Tày ở địa phương đã có mối cộng cư bền chặt và lâu dài. Vì vậy, các nghiên cứu về dân tộc học cần khám phá những ảnh hưởng giao thoa trong đời sống kinh tế, văn hóa và tín ngưỡng từ trước đến nay theo diễn biến của thời gian. Những người Việt có mặt ở vùng này từ thời Lý, Trần và đến nay dù đã bị Tày hóa nhưng con cháu của họ còn lưu giữ được những gì về dòng họ, về gia phả cũng như những phong tục, tập quán, địa danh cổ ở Lục Yên. Nói một cách khác là cần khám phá các yếu tố Việt - Tày và Tày - Việt ở ngay trên địa bàn huyện Lục Yên và vùng phụ cận.

Chúng ta cũng cần có những nghiên cứu để làm sáng tỏ vì sao Phật giáo đã có một thời kì phát triển rất mạnh ở vùng này với một hệ thống chùa chiền khá dày đặc như chùa Bến Lăn, chùa Úc, chùa São… rồi bỗng dưng các kiến trúc tôn giáo này bị đổ nát và tín ngưỡng Phật giáo gần như bị đứt đoạn trong một giai đoạn dài đến hàng trăm năm rồi mới lại được khôi phục.

Cố giáo sư sử học Trần Quốc Vượng nhiều lần lên thực tế ở vùng này đã có ý kiến rằng, họ Cổ của người Tày ở Lục Yên chính là gốc họ Cồ của người Việt, nhưng vì cư trú đã rất nhiều đời ở đây nên đã bị Tày hóa về tộc người. Đây là những gợi ý rất quan trọng cho các nghiên cứu dân tộc học về dòng họ ở Lục Yên trong thời gian tới…

Tuy nhiên, để có những thành công trong việc nghiên cứu về dân tộc học ở Lục Yên thông qua các phát hiện khảo cổ học từ khu di chỉ Hắc Y - Đại Cại, trước hết các cấp, ngành chức năng cần làm tốt công tác tham mưu với UBND tỉnh về các giải pháp đầu tư nghiên cứu. Chương trình nghiên cứu cần xác lập được tính kế hoạch trong từng giai đoạn, từng đừng đề tài, khía cạnh cụ thể trong chuyên môn. Đặc biệt, chương trình nghiên cứu ở lĩnh vực này sẽ rất khó thành công nếu không có sự phối hợp tốt với các cơ quan chuyên môn ở Trung ương và các chuyên gia về lĩnh vực dân tộc học.

 Hoàng Nhâm