Cuối tháng 5 năm 2011, một người dân ở thôn Đồng Hen (xã Vũ Linh, huyện Yên Bình) trong khi đi đánh bắt cá ở lòng hồ Thác Bà thuộc địa phận xã Vũ Linh đã phát hiện được một số rìu đá, rìu đồng và gốm sứ do nước cạn, đánh sóng lâu ngày trong hồ lộ ra, trong đó có chiếc lư hương được làm từ đất sét nung. Nhìn tổng thể, đây là một tác phẩm đẹp, đồ thờ cao cấp, đặc sắc, lần đầu tiên phát hiện được ở Yên Bái, có niên đại khoảng tầng 3 văn hoá Lý - Trần (thế kỷ XI - XIV).

Lư hương này cân nặng 2,9 kg, hình chữ nhật, thân cao 20cm, chiều rộng nhất 21 cm, dài miệng 12,5 cm, rộng miệng 11,5 cm, có 4 chân, gẫy 2 chân, cao 0,3cm, sâu lòng 0,7 cm. Toàn thân đắp nổi các linh vật uy nghi, quyền lực nhưng lại mang phong cách dân gian, thuần Việt. Mặt lư hương được trang trí lưỡng long chầu nguyệt (mặt trời) có 10 tia, rồng uốn quanh 1/2 miệng rồi đột ngột tạo hình kéo dọc xuống đáy tạo thành đôi quai dọc có trang trí chân rồng, vẩy rồng, vân mây uốn lượn và điểm một hoa chanh dưới cùng.

Tiếp theo phía dưới lưỡng long chầu nguyệt là đôi hạc dẫm lên đôi rùa đắp nổi, mập, khá rõ nét tương tự chầu nguyệt, ở giữa phía trên đôi rùa có lỗ vuông (chữ khẩu) xuyên sâu vào đáy miệng của lư hương. Ở mặt sau trang trí đơn giản hơn, gồm mặt trời nổi không có tia, phía dưới tính từ chân lên đắp khối nổi, một bên hình đầu ngựa thân lân và một bên là đầu nghê thân nghê.

Yên Bình (trại Thu Vật thời Trần) thuộc tỉnh Tuyên Quang, cắt chuyển sang Yên Bái năm 1956. Năm 1963, trước khi đắp đập thuỷ điện Thác Bà, đoàn khảo cổ học Cộng hoà Dân chủ Đức khai quật, phát hiện hang Hùm (còn gọi là hang Ma Mút) thuộc sơ kỳ đá cũ, phát hiện 3 chiếc răng hàm của người khôn ngoan HomoSapiens cùng các hoá thạch thuộc họ đười ươi. Khi nước lên đã ngập hàng trăm di tích đình, đền, miếu, nhà thờ, trong đó có thành Việt Tĩnh - Vũ Văn Mật thế kỷ XV.

Năm 1996, Bảo tàng Yên Bái đã di chuyển một khối lượng lớn bệ thờ bằng đất nung thời Trần ở chùa Hang Úc trên núi đá vôi về Bảo tàng. Lòng hồ Thác Bà rộng 19.050ha với hơn 1.300 hòn đảo lớn, nhỏ cùng nhiều hang động gắn với những truyền thuyết huyền bí làm say lòng người. Trong nhiều thập kỷ qua, cán bộ Bảo tàng Yên Bái đã điền dã, sưu tầm hàng trăm hiện vật nối tiếp nhau về niên đại, hình thành một chuỗi lịch sử liên tục từ thời đại đá cũ đến ngày nay.

Việc phát hiện lư hương thời Trần là thêm một vật chứng sống động đặc biệt, một nét phát triển lên chuỗi lịch sử của một khung đoạn dòng chảy lịch sử. Giáo sư Phan Huy Lê - Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam khi lên Yên Bái năm 2007 đã nói: “ Trại Thu Vật nằm trên lưu vực sông Chảy là một hướng tiến quân của quân Nguyên Mông từ Vân Nam sang, chính vì vậy Trần Nhật Duật đã đóng quân ở đây trong thời gian trấn thủ Tuyên Quang.

Sự thành công của Triều Trần, trong đó có cống hiến vô cùng quan trọng của Trần Nhật Duật, đó là đã dựa vào các thổ tù để đoàn kết các dân tộc miền núi và phát huy vai trò của Phật Giáo để cố kết nhân tâm…”.

Với sự khẳng định ấy, lư hương đất nung là vật thể, câu chuyện lịch sử xung quanh là phi vật thể, thì lư hương đương nhiên có giá trị song hành và trở thành một hiện vật bảo tàng vô giá cho chúng ta biết thêm về thông điệp của cuộc chiến chống quân xâm lược Nguyên Mông và sự ra đời, tồn tại của một trung tâm văn hóa Phật Giáo trên vùng núi rừng biên viễn có những di tích, di vật mang phong cách chung của triều Trần.

Đồng thời cũng cho thấy không những sự mở rộng ảnh hưởng của Phật Giáo mà còn cả sự khảng định thành công của Triều Trần về quân sự và nghệ thuật quân sự đối với miền núi phía Bắc vốn dĩ có vai trò chiến lược trọng yếu trong sự nghiệp bảo vệ đất nước trong lịch sử.

Trần Xuân Ca - Lý Kim Khoa