Đợt khai quật lần 4 di tích khảo cổ học Bến Lăn từ tháng 5 đến tháng 7 năm 2007 đã phát hiện ra dấu tích của 12 tòa tháp, 6 kiến trúc thờ, trong đó quan trọng nhất là một kiến trúc ở trung tâm. Tại đây đã phát hiện một nền kiến trúc có quy mô là 13,8 x 10,8m (149m²), trên nền còn dấu vết của 16 ụ sỏi, trong đó có 4 ụ lớn bên trong là 4 cột chính của kiến trúc, 12 ụ chạy xung quanh là những cột hiên.  Theo dự đoán thì cấu trúc của kiến trúc này là nhà 1 gian có hiên chạy xung quanh. Đằng sau, phía Tây Bắc của nền kiến trúc là 1 bậc thềm lát ngói. Căn cứ dấu tích trên, các nhà nghiên cứu cho rằng, đây có thể là một ngôi chùa, song cũng có thể là một gác chuông. ở bậc thềm phía sau công trình đè lên một bậc thềm bằng đá dày, đây có thể là bậc  thềm của một kiến trúc sớm hơn.

Đặc biệt ở lần khai quật này các nhà khảo cổ đã phát hiện được dấu tích của hai lò nung gốm, 1 cốc thử men, 1 khuôn

Rất nhiều ngói bị vỡ vụn được phát hiện khi khai quật.

đúc chim uyên ương cùng nhiều đồ sứ phế phẩm. Điều này chứng tỏ mọi vật liệu xây dựng chùa, tượng thờ, đồ thờ, kể cả đồ sành sứ… đã được sản xuất tại chỗ. Cùng với đó, đã phát hiện được một đoạn đường ống dẫn nước bằng đất nung dài hơn 4m.

Hiện trường ở nơi đào thám sát, khai quật cho thấy bố cục chùa tháp rất quy củ, toàn bộ khu chùa tháp này rộng trên 7000m² được bao bọc bởi một bức tường đá gần giống như hình thang vuông. Các kiến trúc chùa đều chạy men theo các bức tường đá.  Chỉ có một công trình đang được dự đoán là gác chuông nằm ở chính trục trọng tâm (được gọi là trục thần đạo). Trước mặt của gác chuông là 2 dãy tháp đối xứng 2 bên, giữa là khoảng không thông thẳng ra cửa chính. Cửa chính được bố trí giữa trục thần đạo và cách suối Tân Lĩnh khoảng 50m. Mặt của cửa chính và gác chuông được quay theo chính hướng Đông Nam, có thể nhìn xuyên suốt thung lũng Làng Sâng.

Tại lần khai quật này, các nhà khảo cổ học còn thu được nhiều loại hình hiện vật phong phú như: ngói lợp có các loại mũi tròn, mũi hài, cánh én, mũi nhọn…, ngói bò nóc, ngói bò và ngói lợp gắn lá đề. Gạch có gạch xây, gạch lát nền (có hoa văn), nhiều chân tảng khắc hoa văn cánh sen to và đẹp, nhiều đinh đỉa dùng đóng mái, cối cửa, ngõng cửa… Bên cạnh đó, có nhiều mảng trang trí ốp bệ thờ (cúc dây, hoa cúc, hoa sen); các phù điêu khác mang văn “như ý”, văn cúc dây cách điệu, cánh sen, trang trí chim phượng chầu nhau trong lá đề… được khắc hết sức cầu kỳ và tinh tế. Đặc biệt, có một số mảnh đài sen đất nung phủ men ngọc (xanh) có hình hài rồng trong cánh sen, đây là loài rồng có đặc điểm thời Lý. 

Dấu tích của lò nung gốm.

Về tượng, có tượng phật (tượng Thích ca sơ sinh, Di lặc, A Di đà) bằng sứ; tượng chim phượng, rồng, lân, voi, lợn, uyên ương, chim thần MaRuĐa bằng đất nung được phủ men. Đồ thờ và vật dụng gồm có: bình, âu, lọ, nậm, đài, sen, bát, đĩa, chén thạp bằng sứ, nồi, vại, lon… bằng sành và đất nung. Nhưng điều đáng lưu ý là những loại hình hiện vật tìm thấy đều bị vỡ vụn, chỉ còn sót lại một vài di vật lành như lon sành, tượng chim phượng (song cũng bị mất đi phần nào).

Theo tiến sĩ Nguyễn Văn Quang - Giám đốc Bảo tàng tỉnh Yên Bái, qua nghiên cứu, có thể thấy tại đây đã có những công trình tôn giáo tín ngưỡng được xây dựng suốt từ thời Lý - Trần đến thời Lê. Bậc thềm đá nằm dưới lớp bậc thềm niên đại Trần cùng một số bình, đĩa men ngọc, một số hoa văn rồng, văn “như ý”, cúc dây… phản ánh niên đại sớm hơn Trần, có đặc điểm của thời Lý. Một số bát, đĩa, mảnh bình tì bà, bình vôi mang đặc trưng của thời Lê. Còn lại hầu hết các di vật ở đây đều mang đậm dấu ấn của thời Trần. ở đây cũng phát hiện một số văn minh được ghi trên các tòa tháp,  song chưa cho thông tin gì nhiều, và ta cũng chưa biết đích xác tên chùa ở đây cũng như niên đại tuyệt đối của khu chùa tháp này.

Một trong những tháp còn khá nguyên vẹn.

Khảo cứu những đồng tiền khai quật, các nhà khảo cổ phát hiện có cả tiền Trung Quốc và tiền Việt Nam từ thời Lý đến thời Trần. Muộn nhất là đồng Nguyên Phong Thông Bảo tiền Trung Quốc, sớm nhất có tiền Ngũ thù (Đông Hán). Như vậy có thể nói khu chùa ở đây có khả năng được xây dựng từ thời Lý, sau đó đến thời Trần được xây dựng lại to lớn hơn với các kiến trúc cầu kỳ, tinh xảo hơn.

Từ những tư  liệu và qua các nghiên cứu, các nhà khảo cổ học đã đưa ra một số nhận định: Cách đây chừng 800 năm (khoảng thế kỷ XII), tại Bến Lăn có thể đã có những ngôi chùa đầu tiên được xây dựng với quy mô khá lớn. Đến thời Trần, cách đây trên 700 năm (khoảng thế kỷ XIII), một hệ thống chùa tháp đã được xây cất trên nền của khu chùa cũ với

Bình gốm thu được từ đợt khai quật.

quy mô lớn hơn với hàng chục ngôi chùa và hàng chục toà tháp. Đến thời Lê vào khoảng thế kỷ XVII - XVIII, sau khi các công trình chùa tháp thời Trần sụp đổ, người ta dựng nên một ngôi đình với các vật liệu cũ của thời Trần được đập để làm nền, chân tảng được lật úp để làm chân cột đình. Sau đó ngôi đình này cũng bị sụp đổ và trong ký ức của nhân dân chỉ còn tên gọi "Đình Bến Lăn".

Kết quả mà các nhà khảo cổ đã tìm được trong lần khai quật này có giá trị lịch sử vô cùng quý giá. Di tích này đã tự khẳng định từ ngàn xưa đã có một vùng có kinh tế- văn hoá phát triển rực rỡ khu lưu vực sông Chảy, có sự giao thương từ vùng đồng bằng Bắc bộ lên và từ Trung Quốc xuống. Với các hiện vật thu được như: Tượng phật, về kiến trúc xây dựng, một số đồ gốm… đã khẳng định đây đã từng là nơi phát triển của phật giáo, văn hoá nơi đây đã tồn tại và phát triển cùng với sự phát triển chung của lịch sử Việt Nam. Trong thời gian tới, bảo tàng tỉnh Yên Bái sẽ tiếp tục đẩy mạnh công tác nghiên cứu khoa học để sớm phát hiện và khai quật tiếp các hiện vật lịch sử tại khu di tích khảo cổ Hắc Y để nghiên cứu, làm rõ hơn về diện mạo và giá trị của di tích.

Hiện vật được tìm thấy trong đợt khai quật.

Đoạn đường ống dẫn nước bằng đất nung mới được phát hiện.

 
Để bảo vệ khu di tích, trước mắt tỉnh Yên Bái sẽ cấp kinh phí cho huyện Lục Yên đầu tư cột bê tông làm hàng rào bảo vệ, dùng cát lấp bảo quản những hố đào thám sát, đồng thời cử cán bộ bảo vệ khu di tích. Cũng trong thời gian tới, tỉnh sẽ mời Viện Khảo cổ học, Bộ Văn hoá- Thể thao- Du lịch cùng các chuyên gia đầu ngành tham gia hội thảo để đánh giá niên đại của di tích. Lâu dài tỉnh sẽ lập đề án trùng tu, tôn tạo quần thể di tích gắn với phát triển văn hoá, du lịch.

Thành Trung - Thanh Chi