Mấy chiếc bàn đặt trên vỉa hè, vài chiếc ô đại, người ta bày lên bàn thịt lợn, thịt trâu, bò, thịt gia cầm bán cho người có nhu cầu. Khách mua là người cùng phố, người trong xóm ngõ. Cũng có thể chỉ là khách qua đường, thấy tiện rẽ vào. Mấy bà bán rau xanh, hành lá, rau thơm… gặp khách cũng tấp sát mép đường, dựng xe, đặt gánh phục vụ.

Các gia đình ở ngay nơi đặt bàn bán hàng, thấy khách dập dìu hết sớm lại chiều thì nhanh chóng thu dọn lại nhà cửa, mở quầy bán hàng khô: hành, tỏi, cà chua… cùng các mặt hàng thực phẩm công nghiệp: bột canh, mì chính, nước mắm, dầu ăn… cất từ các đại lí bán buôn, các cửa hàng lớn đem về. Có nhà còn mở luôn quầy bách hóa, sắm đủ thứ hàng phục vụ người mua.

Vậy là thành chợ xép. Chợ mọc nơi ngã ba, ngã tư, chỗ rẽ các con đường, ở những nơi có đông cán bộ, công nhân, viên chức làm việc, nơi các công trình đang xây dựng, chỗ gần các nhà trọ của sinh viên, học sinh. Ngày ngày, trước giờ lên lớp, hoặc chuẩn bị đi làm, người ta tạt ra chợ tìm mua thực phẩm có thể chế biến nhanh thành bữa sáng. Người ta rẽ ngang qua chợ lúc buổi tan tầm, lo kịp bữa ăn trưa hoặc chiều tối để rồi lại vào ngày làm việc hôm sau, cốt sao nhanh chóng và tiện lợi.

Lấn chiếm lòng đường họp chợ gây mất an toàn giao thông khu vực ngã ba Km6, thành phố Yên Bái. (Ảnh: Phí Đức Long)

Ở chợ xép, người bán hàng được tùy chọn chỗ ngồi, hoặc gánh hàng, dắt xe di chuyển dọc mép đường, không lo phải mua vé chỗ. Người mua hàng cứ ngồi trên xe mà mặc cả, yên tâm với mớ rau, bó đỗ, vì hầu hết là cây nhà, lá vườn, tự sản tự tiêu. Tùy theo lượng hàng tiêu thụ, lượng khách mua hàng mà chợ xép có thể mở rộng ra vài con phố, kéo dài vài chục, hoặc cả trăm mét theo mép đường, chợ họp cả ngày hay chỉ mở vào lúc người tiêu dùng cần mua.

Đã có khá nhiều chợ ở thành phố Yên Bái được hình thành bắt đầu chỉ từ những chợ xép như thế. Do nhu cầu của người mua, kẻ bán, nơi họp chợ cứ tự nhiên mở rộng. Chính quyền cơ sở nhận ra nguồn thu, động lực thúc đẩy kinh tế của xã, phường mình, liền nhanh chóng bắt tay vào qui hoạch, dành đất xây kiốt, dựng lán chợ cho người bán hàng, tạo đường đi lối lại thuận tiện cho người đến mua. Vì thế, từ chỗ chỉ có một chợ chính là chợ Yên Bái thuộc phường Hồng Hà, nay thành phố đã có thêm nhiều chợ mới, đều có qui mô khá bề thế, buôn bán tấp nập đêm ngày như chợ Đồng Tâm, chợ Yên Thịnh, chợ Minh Tân, chợ Nguyễn Thái Học, chợ Nguyễn Phúc...

Có phường như phường Hồng Hà, ngoài chợ trung tâm thành phố còn có chợ Hồng Hà ngay cạnh chùa Am cũng khá tấp nập. Tuy phường nào cũng có chợ được xây dựng bề thế, có ban quản lí, tổ chức thành những dãy, những khu chuyên kinh doanh, buôn bán từng loại hàng nhưng chợ xép vẫn cứ mặc nhiên tụ thành như khu vực ngã ba đường Quang Trung - Yên Ninh, khu ngã ba đường 379 rẽ vào Khe Trám, phường Yên Thịnh, ngã ba đường Km4 đi cầu Văn Phú, cạnh Công ty cổ phần Sứ kĩ thuật Hoàng Liên Sơn…

Chợ không nằm trong qui hoạch thì cứ bày hàng dọc hai bên đường để tiện lợi kích thích người dừng mua. Lúc nhỡ buổi, lỡ giờ, người mua thưa thoảng còn ý thức cho phương tiện giao thông đi lại. Gặp lúc tan tầm, người mua cứ rồng rồng rắn rắn, tràn cả xuống lòng đường. Vậy là ùn ứ. Mặc còi xe thét những hồi dài. Đang mua dở, còn phải trả tiền rồi mới xách hàng né sát vào quầy bán, hoặc treo hàng lên xe, rồ máy đi luôn. Đã có vụ vấp xe ngã sấp ngã ngửa, hàng hóa tung tóe cả ra đường. Ồn ào kêu gọi người cấp cứu. Hốt hoảng dạt vội lên vỉa hè chốc lát rồi đâu lại đóng đấy. Cái kiểu bán hàng chen xuống tận lòng đường thì không chỉ có ở chợ xép. Ngay các chợ Km 6, chợ Yên Ninh… lúc chiều muộn cũng đều như vậy, nếu không có sự kiên quyết can thiệp của ngành chức năng.

Không thể không ghi nhận vai trò của chợ xép. Tiện lợi, đáp ứng nhu cầu thiết yếu hàng ngày. Chợ xép còn là nơi kiếm sống của những người buôn thúng, bán bưng, mua đầu chợ, bán cuối chợ. Không ít chợ xép, nhờ tầm nhìn, biết tổ chức quy hoạch của các cấp chính quyền cơ sở đã được nâng lên thành chợ chính, tạo nên sự giao thương hàng hóa do chính người dân, tạo nguồn thu không nhỏ đóng góp vào ngân sách địa phương.

Tuy nhiên, chợ xép cũng gây khá nhiều phiền toái như mất an toàn giao thông, nếp sống văn minh, trật tự phố phường. Vì vậy, chợ xép rất cần có sự quan tâm của các cấp chính quyền địa phương. Nơi có thể nâng cấp lên thành chợ thì cần nhanh chóng qui hoạch, sắp xếp để tạo điều kiện cho giao thương hàng hóa phát triển. Nơi chỉ làm mất an ninh, trật tự, mất an toàn thì kiên quyết dẹp bỏ để chợ xép không thành vấn nạn cho người tham gia giao thông.

Văn Dương