Ở Lục Yên có ngòi Lạnh, suối Lâm Thượng, huyện Yên Bình có ngòi Tu... Ngay trong lòng thành phố Yên Bái cũng có mấy dòng suối lớn. Ngoài những con suối lớn nói trên, khe, suối nhỏ có ở khắp nơi.

Nhiều năm trước, hệ thống khe, suối dày đặc này không chỉ là điểm nhấn cho cảnh quan nông thôn miền núi mà nó còn mang lại nhiều lợi ích thiết thực cho đời sống mọi mặt của con người, cung cấp nước tưới cho nông nghiệp, chăn nuôi thủy sản, cung cấp nước ngọt và nguồn thủy sản vô cùng phong phú.

Ngoài ra, khe, suối còn là môi trường của nhiều lễ hội của cư dân nông nghiệp từ cổ xưa như vùng người Thái, Mường, Khơ Mú ở miền Tây Yên Bái với lễ hội cầu mưa, lễ cúng thuồng luồng và lễ tạ thủy thần… Nhưng những năm trở lại đây, những con suối này đang dần bị “bức tử” bởi nạn phá rừng, khai khác rừng bừa bãi khiến nguồn sinh thủy các dòng khe, suối cạn nước, dòng chảy bị thu hẹp.

Một số công trình thủy điện nhỏ gây nên mất cân bằng sinh thái, đa dạng sinh học trong các dòng chảy tự nhiên. Đáng ngại hơn, con người đang biến khe, suối thành nơi chứa rác thải, nước thải sinh hoạt và sản xuất công nghiệp nên hầu hết các dòng suối bị ô nhiễm nghiêm trọng.

Việc “bức tử” một cách vô thức hệ thống khe, suối khiến con người bị thiệt hại nặng nề về kinh tế cũng như những lợi ích khác trong đời sống xã hội. Hình ảnh những dịp tết người dân đổ ra các bến nước rửa lá dong gói bánh cùng các vật dụng khác hay lúc đi làm đồng về cả xóm xuống suối tắm giặt, đùa vui có lẽ chỉ còn là ký ức ở nhiều vùng thôn quê. Nước ô nhiễm, cạn kiệt, đánh bắt cá bằng điện, chất độc khiến con người mất nguồn thủy sản rất lớn cùng nhiều loài rong tảo thực phẩm khác.

Dòng ngòi Lâu trước đây có tiếng nhiều cá, cá ngon thì nay kiếm được được bữa cá ở đây quả là rất khó.

Còn ở vùng Văn Chấn - Mường Lò, trước cũng nổi tiếng là vựa cá với những loài như: cá xỉnh, cá đống, cá bống… giờ chỉ còn trong ký ức của lớp người lớn tuổi. Buồn nhất là nhiều loài có dấu hiệu tuyệt chủng như: cá đống, cá lăng, cá chiên trong các dòng suối ở Mường Lò. Nước ô nhiễm còn làm cho việc trồng cấy, chăn nuôi gặp nhiều trở ngại. Ở nhiều nơi người đi làm đồng nếu không mang ủng thì chân bị ngứa, thậm chí còn dễ mắc nấm da và cây lúa cũng kém tốt tươi vì nước ô nhiễm hóa chất. Cá nuôi dễ nhiễm nấm, nhất là dịp mùa khô.

Khi hầu hết các dòng suối đang bị xâm hại nghiêm trọng, ngay bây giờ, các cấp, ngành chức năng nên chủ động, tích cực tìm kiếm những giải pháp thiết thực, đồng bộ ngăn ngừa nguy cơ làm mất hệ thống khe, suối hoặc giảm thiểu cao nhất sự ô nhiễm môi trường.

Đặc biệt hiện nay, ở nhiều địa phương vùng núi do bảo vệ được khe suối, nhất là những dòng suối lớn gắn với bảo tồn rừng nguyên sinh, bảo tồn phong tục tập quán, kiến trúc như ở: Thanh Hóa, Hòa Bình, Phú Thọ… đã biến nhiều khe, suối trở thành môi trường khai thác du lịch rất hiệu quả.

Trong khi các dòng suối lớn ở vùng Văn Chấn - Mường Lò cũng có thể đáp ứng được các yêu cầu này. Vì vậy, Yên Bái cũng nên coi việc bảo vệ khe, suối ở những địa phương nói trên là một điển hình đáng học tập để phát huy đúng mức hiệu quả kinh tế - xã hội ở một nơi thiên nhiên đã ban tặng cho rất nhiều khe suối.

H.N