Mái tóc bạc trắng, nụ cười hồn hậu, Nghệ nhân Lò Văn Biến vẫn luôn say mê khi nói về văn hóa Thái, về những điệu xòe. Với ông, xòe là hồn cốt văn hóa của dân tộc Thái mà ông đã dành gần hết cuộc đời để nghiên cứu, truyền dạy. 

Chia sẻ về cơ duyên của việc nghiên cứu văn hóa Thái, nhất là tình yêu với những điệu xòe, ông kể, bố ông là một trong những trí thức ở Nghĩa Lộ và có lưu giữ rất nhiều sách chữ Thái cổ. 

Năm ông lên 7 tuổi, bố ông đã gửi con sang nhà thày mo Lò Văn Phớ - người giỏi chữ Thái nhất, biết hát nhiều điệu hát của người Thái nhất để học chữ. Vốn là người thông minh, nhanh nhẹn, nên chỉ sau vài buổi học, ông Biến đã biết đọc, biết viết chữ Thái. 

Khi biết đọc, biết viết chữ Thái, ông thường lục tìm những cuốn sách viết bằng chữ Thái cổ ra đọc, ở đó ông thấy không chỉ có các bài thơ, bài hát của người Thái mà còn dạy rất nhiều điều hay, nhiều bài học có ích trong cuộc sống nên càng mê thích. 

Sau này, ông vẫn vừa học chữ quốc ngữ, vừa tự học chữ Thái. Khi mới 13-14 tuổi, ông đã thuộc nhiều tác phẩm văn học lớn của dân tộc Thái. 

Năm 20 tuổi, ông đã am hiểu về lịch sử, nguồn cội của người Thái từ đâu đến, phát triển như thế nào… và uyên thâm về văn hóa người Thái. 

Từ những hiểu biết sâu rộng về văn hóa Thái, Nghệ nhân Ưu tú Lò Văn Biến đã có nhiều đóng góp trong việc khôi phục, gìn giữ nghệ thuật trình diễn dân gian độc đáo như sinh hoạt Hạn khuống hay cách làm, thổi khèn bè… 

>> Chia sẻ của Nghệ nhân Lò Văn Biến: Xòe Thái trong đời sống tinh thần của người Thái Tây Bắc

Trong những đóng góp của ông thì đáng ghi nhận hơn cả là việc ông khôi phục 6 điệu xòe cổ mang hồn cốt của đất Mường Lò. 

Từ năm 1953, ông Biến đã bắt đầu xây dựng đội văn nghệ để truyền cho bà con những giá trị của xòe Thái, trong đó có 6 điệu xòe cổ mang hồn cốt vùng đất Mường Lò là: xòe Khắm khen (Nắm tay nhau), Đổn hôn (Bước tiến lùi), Phá xí (Bổ bốn), Nhôm khăn (Tung khăn), Khắm khăn mơi lảu (Nâng khăn mời rượu) và Ỏm lọm tốp mư (Vỗ tay đi vòng tròn).

Những điệu xòe cổ được sắp xếp theo ý nghĩa nhân văn và giáo dục trong đời sống của  người Thái, thể hiện sự gắn kết cộng đồng, các thái cực tình cảm của gia chủ với khách mời và trong không gian giao lưu văn hóa cộng đồng… 

Từ năm 1995 đến nay, nghệ nhân Lò Văn Biến đã đi khắp các bản làng, truyền dạy về nghệ thuật xòe cho các thế hệ người Thái. Nhờ vậy, từ chỗ nhiều người không nắm hết được những tinh hoa trong các điệu xòe cổ, thì nay không khí của xòe, tinh thần của xòe đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống của người Thái Mường Lò, để giờ khắp bản làng của thị xã miền Tây đều có đội xòe, ở mọi lứa tuổi từ thiếu nhi đến thanh niên, trung niên và cả những người già. 

Nghệ nhân Lò Văn Biến cho biết: "Điều đặc biệt của xòe là khi âm nhạc cất lên, tất cả đều vui và bước vào vòng xòe, không phân biệt giàu nghèo, cao thấp, quan chức hay nông dân. Tất cả cùng chung nhịp đập trái tim mà xòe. Tôi sẽ đem hết sức lực và tâm huyết để tiếp tục truyền dạy, thắp lên ngọn lửa tình yêu với xòe. Bản Thái còn, xòe Thái còn, vì thế cần phải duy trì tình yêu đó bằng cách quảng bá di sản, đưa vào các trường học cho lớp trẻ. Làm như vậy thì không lo mai một…”. 

Mang xòe đến với các thế hệ của cộng đồng dân tộc Thái là động lực để ông không quản ngại khó khăn, tự nguyện nghiên cứu, sưu tầm và viết về những động tác xòe để gìn giữ, phát huy. Với sự quan tâm, tạo điều kiện thuận lợi của cấp ủy, chính quyền, các đoàn thể; của ông Lò Văn Biến và những người Thái yêu xòe, năm 2015, xòe Thái được công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia và đến nay "Nghệ thuật Xòe Thái” được UNESCO vinh danh là Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, trở thành niềm vui, niềm tự hào của cộng đồng người Thái nói chung và người Thái Mường Lò nói riêng. Nghệ nhân Ưu tú Lò Văn Biến cùng với cộng đồng sẽ tiếp tục cống hiến công sức, trí tuệ và khả năng của mình, đoàn kết, đồng lòng bảo vệ và phát huy Di sản "Nghệ thuật Xòe Thái”. 

Cá nhân ông Biến sẽ tiếp tục gìn giữ, bảo tồn, tuyên truyền, quảng bá, truyền dạy để nghệ thuật Xòe Thái mãi mãi lan tỏa, trường tồn và thực hành trong cộng đồng.