Đầu tháng 5/1945, đồng chí Ngô Minh Loan được Xứ ủy Bắc kỳ cử lên lãnh đạo chiến khu Vần - Hiền Lương. Đồng chí đã tập hợp lực lượng; tuyên truyền, giác ngộ cả tầng lớp kỳ hào ở địa phương tham gia và cung cấp vũ khí, lương thực cho cách mạng. Ngày 14/5/1945, Đội du kích Âu Cơ thành lập, gồm 33 chiến sỹ, trong đó, có 22 người thuộc tầng lớp kỳ hào.

Qua quá trình chiến đấu và vận động quần chúng yêu nước tham gia, Đội lớn mạnh, đã lên hơn 200 người. Đồng chí Ngô Minh Loan báo cáo Xứ ủy Bắc kỳ và xin chỉ huy quân sự. Đồng chí Văn Tiến Dũng - Trưởng ban Quân sự Bắc kỳ đã cử đồng chí Bình Phương làm Chỉ huy trưởng, đồng chí Ngô Minh Loan làm Chính trị viên. Ngày 2/7/1945, tại đình làng Vần, Đội du kích Âu Cơ làm lễ tế cờ và đổi tên thành Đội Việt Nam giải phóng quân. Quân giải phóng tiến vào đánh chiếm Nghĩa Lộ, Tri huyện Đặng Thành Lộc và Quản nhượng phụ trách Bảo an binh kéo cờ trắng xin đầu hàng.

Không dừng lại, quân giải phóng tiếp tục chia làm ba mũi tên đánh các huyện lân cận. Ngày 23/7, giải phóng huyện Phù Yên (Sơn La), ngày 5/8, giải phóng huyện Văn Bàn và ngày 7/8, giải phóng huyện Than Uyên (trích hồi ký "Đốm lửa phía trước" của đồng chí Ngô Minh Loan - NXB Thanh niên năm 1990). Ở phía Bắc tỉnh, đầu năm 1945, một số cán bộ từ Hàm Yên (Tuyên Quang) đã xây dựng căn cứ địa ở Mường Lai, huyện Lục Yên và thành lập Đội du kích Cổ Văn. Trong vòng hơn hai tháng kể từ khi thành lập, Đội đã đánh chiếm hầu hết các huyện trong tỉnh và giải phóng phía Nam tỉnh Sơn La. Quá trình giải phóng các huyện, nhiều thanh niên tiếp tục gia nhập quân giải phóng, bảo vệ chính quyền non trẻ ở các địa phương.

Nhận thấy thời cơ tổng khởi nghĩa đã đến, ngày 13/8/1945, Ủy ban Khởi nghĩa quyết định tiến đánh thị xã Yên Bái. Đêm 16 rạng ngày 17/8, quân giải phóng vượt sông Hồng tiến đánh thị xã. Trước khí thế đó, quân Nhật phải cử người gặp Việt Minh xin đàm phán đầu hàng. Đồng chí Ngô Minh Loan và đồng chí Trần Đức Sắc đã đàm phán với quân Nhật. Với thái độ cứng rắn, cương quyết trên thế thắng, quân Nhật buộc phải đầu hàng vô điều kiện, bàn giao chính quyền, vũ khí nộp cho quân giải phóng. Ngày 19/8, quân giải phóng tiếp quản Trại Bảo an binh; ngày 20/8, tiếp quản tài sản, ngân khố; ngày 21/8, tiếp quản thị xã. Ngày 22/8, nhân dân thị xã và các vùng lân cận tổ chức mít tinh chào mừng khởi nghĩa tháng Tám thành công.

Cách mạng thành công được một tuần, Nguyễn Vịnh, tư lệnh Quốc dân Đảng ở Yên Bái, núp bóng quân Tưởng đảo chính cướp chính quyền ở thị xã và tiến đánh các huyện. Để thống nhất lực lượng vũ trang, tháng 12/1945, Tỉnh ủy Yên Bái quyết định thành lập Trung đoàn Phú Yên, lực lượng chủ yếu là quân giải phóng của Yên Bái và một đại đội của Phú Thọ, do đồng chí Trần Thế Môn làm Trung đoàn trưởng, đồng chí Bình Phương là Chính ủy (sau Trung ương điều đồng chí Bình Phương đi nhận công tác mới, đồng chí Quốc Phi thay). Đây là lực lượng vũ trang chính quy đầu tiên của Yên Bái nói riêng và khu Tây Bắc nói chung. Trung đoàn Phú Yên đã tiến đánh Quốc dân Đảng ở các vùng trong tỉnh và bao vây chặt thị xã, cắt đường tiếp tế của quân Tưởng. Ngày 15/6, Nguyễn Vịnh phải viết thư xin đàm phán đầu hàng quân giải phóng. Thị xã Yên Bái được giải phóng lần thứ hai.

Dưới sự lãnh đạo của Ban chấp hành Đảng bộ Phú Yên và từ tháng 9/1945 là Tỉnh uỷ Yên Bái, lực lượng vũ trang Yên Bái đã phát triển nhanh chóng, vận dụng sáng tạo đường lối quân sự của Đảng, thực hiện cuộc chiến tranh toàn dân, toàn diện, kết hợp rất hiệu quả đấu tranh quân sự với đấu tranh chính trị và binh vận, xứng đáng là đội quân cách mạng từ nhân dân mà ra, vì nhân dân mà chiến đấu.

Trần Thi