Năm 1886, thực dân Pháp tràn lên vùng thượng lưu sông Hồng đánh chiếm được Yên Bái. Ngày 11 tháng 4 năm 1900, Toàn quyền Đông Dương ra Nghị định thành lập tỉnh Yên Bái, quản lý xã hội theo chế độ hành chính dân sự.
Sau khi thành lập tỉnh Yên Bái, tỉnh lỵ, huyện lỵ nằm trong địa bàn làng Yên Bái thuộc tổng Bách Lẫm của huyện Trấn Yên. Làng Yên Bái ven sông Hồng sầm uất một thuở với cảnh trên bến, dưới thuyền với 5 khu phố nhỏ là Thái - Bình - Hòa - Lạc gọi đầy đủ là Yên Thái, Yên Bình, Yên Hòa, Yên Lạc; do gần khu vực có địa danh Yên Bình (nay là trung tâm huyện lỵ Yên Bình) nên đã đổi tên phố Yên Bình thành Hội Bình để tránh sự nhầm lẫn.
Trên mảnh đất này, cách đây gần 90 năm đã diễn ra cuộc khởi nghĩa "tiếng vang hoàn cầu" - Khởi nghĩa Yên Bái do lãnh tụ Việt Nam Quốc dân đảng Nguyễn Thái Học lãnh đạo. Không phải ngẫu nhiên mà các yếu nhân của tổ chức Việt Nam Quốc dân đảng chọn Yên Bái là nơi khởi sự cho cuộc khởi nghĩa.
Làng Yên Bái lúc đó có vị trí chiến lược đặc biệt quan trọng ở vùng thượng lưu sông Hồng, là một trong những căn cứ điểm, dinh lũy trọng yếu của thực dân Pháp, nơi đặt bộ máy cai trị hành chính là Tòa Công sứ đặt trên địa bàn phố Yên Lạc cùng lực lượng quân sự với khoảng 600 lính đóng quân ở đồn Dưới và đồn Cao trực thuộc Trung đoàn khố đỏ Bắc Kỳ do Trung tá Lơ ta công chỉ huy.
Với tinh thần yêu nước, căm thù giặc ngoại xâm, "Đuổi giặc Pháp về nước Pháp; đem nước Nam trả người Nam, cho trăm họ khỏi lầm than, được thêm phần hạnh phúc”, tổ chức Việt Nam Quốc dân đảng đã lên kế hoạch cho cuộc khởi nghĩa.
Tuy nhiên, kế hoạch đó bị hoãn đi hoãn lại nhiều lần song cuối cùng ấn định vào đêm mùng 9 rạng ngày 10/2/1930, thời điểm qua tết Nguyên đán khoảng 10 ngày. Chiều 9/2/1930, các nghĩa sĩ tham gia khởi nghĩa theo chuyến tàu ngược Yên Bái, hòa vào dòng người đi bái lễ tại đền Tuần Quán mang theo khí giới và binh cụ trong những gánh lễ ngụy trang.
Khoảng 8 giờ tối, những người khởi nghĩa tập trung tại đồi sơn của làng Yên Bái (nay thuộc phố Phúc Sơn, phường Nguyễn Phúc, thành phố Yên Bái) thống nhất phương án và kế hoạch khởi sự. Đúng 1 giờ sáng ngày 10/2/1930, sau hiệu lệnh tắt đèn, toán thứ nhất đánh chiếm trại lớn ở đồn Dưới, nơi đóng quân của hai cơ số 5, số 6 của Trung đoàn lính khố đỏ Bắc Kỳ, thuộc phố Yên Lạc (nay thuộc phường Nguyễn Phúc, thành phố Yên Bái) cướp vũ khí và tiêu diệt sĩ quan Đa - mua, Bui - ê...
Cùng với toán thứ nhất, tại đồn Cao gần phố Yên Lạc (nay thuộc khu vực Công ty Cấp nước Yên Bái - phường Nguyễn Phúc), những nghĩa sĩ toán thứ hai đã tiến hành cướp trại, giết sĩ quan chỉ huy là Quy nê ô, Sơ va li ê... Toán thứ ba tấn công vào khu gia binh của sĩ quan chỉ huy ở giữa 2 trại lính đồn Dưới và đồn Cao giết sĩ quan Duốc - đan, Rô - be, Ganh - đa, Rơn…
Sau khi chiếm xong đồn Dưới, nghĩa quân chia nhau đi chiếm nhà ga Yên Bái, treo cờ nửa đỏ, nửa vàng tại một số công sở thuộc phố Yên Thái, Hội Bình, Yên Lạc, Yên Hòa (nay thuộc phường Hồng Hà, Nguyễn Phúc, Nguyễn Thái Học thành phố Yên Bái). Cuộc tấn công đồn Cao không thành công, hầu hết các nghĩa sĩ bị sa vào tay giặc. Cuộc khởi nghĩa đã thất bại hoàn toàn.
Sau thất bại của cuộc khởi nghĩa Yên Bái, Toàn quyền Đông Dương ra Nghị định thành lập Hội đồng Đề hình xét xử các vụ án có liên quan đến cuộc khởi nghĩa. Hai phiên tòa được diễn ra vào các ngày 27/2/1930 và 23/3/1930 tại làng Yên Bái với 17 án tử hình, trong đó, có Nguyễn Thái Học.
Ngày 8/5/1930 và ngày 17/6/1930, thực dân Pháp đã mang chiếc máy chém từ Hà Nội lên Yên Bái hành quyết 17 nghĩa sĩ tham gia cuộc khởi nghĩa tại khu vực bãi tập lính khố xanh thuộc phố Yên Hòa (nay là khu vực đối diện với nhà thờ Yên Bái, phường Nguyễn Phúc) với sự bảo vệ của hàng trăm cảnh binh, cảnh sát, lê dương…
Chứng kiến tinh thần anh dũng, kiên cường của các nghĩa sĩ trên đoạn đầu đài, những người dân Yên Bái đã mang xác Nguyễn Thái Học và các đồng sự của ông về an táng tại nghĩa địa ta thuộc địa bàn đồn điền Blăng, làng Yên Bái (nay thuộc phường Nguyễn Thái Học, thành phố Yên Bái).
90 năm đã trôi qua, Yên Bái - miền đất của khúc bi tráng giờ đã có nhiều thay đổi. Ghi nhớ tấm gương yêu nước, bất khuất, kiên cường, trên địa bàn thành phố Yên Bái có những con đường, khu phố, hiện đại mang tên Nguyễn Thái Học, Phó Đức Chính, Nguyễn Khắc Nhu… Phường Nguyễn Thái Học - nơi yên nghỉ của các nghĩa sĩ là một trong những phường trung tâm của thành phố Yên Bái. Thời gian có thể làm mờ đi tất cả, song tinh thần yêu nước và chí khí của lãnh tụ Nguyễn Thái Học cùng các đồng chí của ông bất tử, tỏa sáng mãi nghìn thu.
Ngọc Lan (Hội Khoa học lịch sử tỉnh)
