Cho đến nay, chưa ai biết chính xác chè cây chè Shan tuyết có trên đất Suối Giàng từ bao giờ. Chè Shan thì có ở rất nhiều nơi trên địa bàn tỉnh như: Phình Hồ (Trạm Tấu), Nậm Búng, Gia Hội, An Lương, Sùng Đô (Văn Chấn), Púng Luông (Mù Cang Chải)... nhưng không phải Shan tuyết như ở Suối Giàng. Chè Shan tuyết ở Suối Giàng thì ở mặt dưới lá và búp chè có một lớp lông tơ mịn như nhung và trắng như tuyết.

Phải chăng, bởi nét riêng  này đã tạo cho chè Suối Giàng ngon nức tiếng, được người ưa thích? Vào những năm 1960 của thế kỷ trước, khi đến Việt Nam nghiên cứu về chè, Viện sĩ K.M.Djemmukhtze - Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô - một chuyên gia nghiên cứu chè đã viết: “Tôi đã đi qua 120 nước trên thế giới để nghiên cứu về chè, nhưng chưa thấy ở đâu có những rừng chè, cây chè lâu năm như ở Suối Giàng, Văn Chấn, Yên Bái, phải chăng đây là tổ quốc của cây chè? Chè ở đây độc đáo, trong bát nước có đủ 18 vị đầu đẳng của chè trên thế giới...”.

Và cũng có nhiều nghiên cứu đánh giá chè cổ thụ ở Suối Giàng là một trong 6 cây chè thủy tổ của loài chè trên toàn thế giới. Theo số liệu mới nhất thì toàn xã Suối Giàng có trên 400 ha chè Shan tuyết, trong đó có 300 ha chè cổ thụ hàng trăm năm tuổi. Chè ở đây mọc thành rừng, ít chịu tác động của con người hầu như không đốn, không chăm sóc, không phun thuốc nên rất sạch.

Cây chè Shan tuyết ở Suối Giàng mỗi năm chỉ thu hái 3 đến 4 lứa. Vụ chè xuân vào tháng 3, tháng 4 là ngon nhất, chất lượng nhất. Sự chất lượng được bà con người Mông ở đây lý giải là do chè “ngủ” trong mấy tháng mùa đông giá buốt trên núi cao, ủ trong biển mây mù mỗi khi chiều tà và sáng sớm. Những búp chè xuân hội tụ những tinh tuý của đất trời, mây, gió sương của vùng cao nên có hương vị rất đặc biệt.

Cũng tại vùng đất Suối Giàng, có người đã chế biến ra loại chè với tên gọi 5 “cực” (cực khổ, cực sạch, cực hiếm, cực ngon và cực đắt). Giá 1 kg chè loại đặc biệt này lên tới vài triệu đồng/kg. Còn thông thường, giá chè Shan tuyết Suối Giàng dao động bình quân từ 250.000 đồng đến 700.000 đồng/kg tuỳ loại. Những tên gọi như: Đằng Trà, Tuyết Sơn Trà, hay mộc mạc như Chè Suối Giàng đã trở thành thương hiệu ăn sâu vào giới nghiền chè.

Đến nay, đã có thương hiệu “Chè Suối Giàng - Văn Chấn” được Cục Sở hữu trí tuệ cấp giấy chứng nhận; Sở Khoa học và Công nghệ Yên Bái đã tiến hành cấp phép sử dụng nhãn hiệu cho sản phẩm chè của Nhà máy chè Suối Giàng thuộc Công ty TNHH Đức Thiện và Hợp tác xã Suối Giàng, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái. Những ngày đầu năm 2016, người Mông xã Suối Giàng vinh dự và tổ chức lễ đón nhận bằng công nhận Cây di sản Việt Nam do Hội Bảo vệ thiên nhiên và Môi trường Việt Nam tặng.

Việc lựa chọn và vinh danh chè cổ thụ Suối Giàng không chỉ góp phần bảo vệ nguồn gen quý hiếm của chè Shan tuyết mà còn quảng bá thương hiệu chè Suối Giàng nói riêng và chè Yên Bái nói chung với bạn bè trong và ngoài nước, cũng như giới thiệu tiềm năng du lịch sinh thái Suối Giàng. Chè Suối Giàng đã và đang khẳng định rõ vị thế là cây chủ lực trong xoá đói nghèo và làm giàu ở vùng cao này. Với sản lượng 600 tấn búp tươi mỗi năm, với giá bán từ 12.000 đồng đến 20.000 đồng/kg búp đang là nguồn thu nhập không hề nhỏ của hơn 60% số hộ dân ở Suối Giàng. Chè tập trung ở thôn: Giàng Cao, Pang Cáng, Bản Mới, Giàng A, Giàng B.

Nhằm tiếp tục phát huy giá trị cây chè Shan tuyết trong một vài năm trở lại đây tỉnh, huyện, xã đã dành nhiều nguồn vốn đầu tư cho phát triển cây chè cũng như các cơ chế thông thoáng thu hút đầu tư vào chế biến chè. Hiện nay người dân nơi đây đang thực hiện việc quy hoạch và mở rộng diện tích chè Shan tuyết lên khoảng 1.000 ha.

Song song với mở rộng diện tích, việc đầu tư chăm sóc và sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP đang được bà con dân tộc Mông thực hiện bài bản. Cách nhìn mới, cách làm mới cây chè Shan tuyết Suối Giàng sẽ là một loại cây không chỉ xóa đói mà còn làm giàu ở xã vùng cao này.

Thanh Phúc