Nhằm đáp ứng yêu cầu của nhiệm vụ cách mạng trong giai đoạn mới, ngày 10/10/1950, Bộ Nội vụ (nay là Bộ Công an) đã ban hành Nghị định số 438 quy định "Thành lập tại mỗi xã trong toàn quốc một ban công an gọi là ban công an xã (CAX), nằm trong hệ thống tổ chức của Việt Nam Công an vụ, đặt dưới quyền điều khiển trực tiếp của ủy ban kháng chiến hành chính xã, chịu sự chỉ đạo về chuyên môn của ty công an tỉnh và quận công an huyện”.
Có thể nói, Nghị định số 438 đã tạo ra một bước ngoặt, đặt nền móng quan trọng trong việc xây dựng, củng cố tổ chức và hoạt động của CAX sau này.
Kể từ khi ra đời, lực lượng CAX luôn được sự lãnh đạo và quan tâm của cấp ủy Đảng và chính quyền, biết dựa vào sức mạnh của quần chúng nhân dân để hoàn thành nhiệm vụ bảo vệ Đảng, bảo vệ chính quyền cách mạng, bảo vệ an ninh trật tự (ANTT) và bảo vệ nhân dân.
Trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược, CAX là lực lượng nòng cốt đảm bảo ANTT ở vùng nông thôn rộng lớn của cả nước; có nhiều tấm gương chiến đấu, hy sinh anh dũng của cán bộ, chiến sĩ CAX nhằm giữ vững nền an ninh nhân dân của "hậu phương” vững mạnh, góp phần vào sự nghiệp thống nhất đất nước.
Trong công cuộc xây dựng và đổi mới đất nước, nhất là trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, lực lượng CAX đã trực tiếp tham mưu với cấp ủy, chính quyền cơ sở chỉ đạo triển khai thực hiện các biện pháp đảm bảo ANTT, đẩy mạnh Phong trào "Toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc (BVANTQ)”, xây dựng nền an ninh nhân dân, thế trận an ninh nhân dân vững chắc, góp phần tạo môi trường thuận lợi, ổn định phát triển kinh tế - xã hội ở địa phương.
Cùng với các tỉnh bạn, ngay sau khi có Nghị định quy định thành lập CAX thì lực lượng CAX tỉnh Yên Bái cũng được thành lập, sớm bắt tay vào thực hiện tốt nhiệm vụ, trải qua hai cuộc kháng chiến chống thực dân, đế quốc, lực lượng CAX đã chung sức đồng lòng với toàn Đảng, toàn dân và toàn quân lập nhiều chiến công xuất sắc, giữ vững an ninh chính trị, đảm bảo trật tự an toàn xã hội.
Có thể nói, qua 70 năm xây dựng, chiến đấu và trưởng thành của lực lượng CAX, tuy đời sống còn nhiều khó khăn, vất vả, phương tiện thiếu thốn, kinh phí hoạt động còn hạn chế; mặt trái của cơ chế thị trường, sự cám dỗ của vật chất tác động nhưng dưới sự lãnh đạo của Đảng ủy, Ban Giám đốc Công an tỉnh, cấp ủy, chính quyền địa phương, lực lượng CAX tỉnh Yên Bái luôn kế thừa và phát huy truyền thống vẻ vang của Công an nhân dân Việt Nam, không ngừng phát huy phẩm chất cách mạng, tính chiến đấu, tinh thần trách nhiệm và năng lực công tác, vượt mọi khó khăn, thử thách, đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ trong từng giai đoạn cách mạng.
Đặc biệt, sau gần 30 năm tách tỉnh, lực lượng CAX đã có nhiều nỗ lực, luôn thể hiện là lực lượng nòng cốt trong Phong trào "Toàn dân BVANTQ”; tích cực, chủ động nắm chắc tình hình, tham mưu với cấp ủy, chính quyền giải quyết kịp thời, triệt để những vấn đề liên quan đến ANTT ngay từ cơ sở, không để phát sinh điểm nóng, góp phần phục vụ thắng lợi nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội của địa phương.
CAX trực tiếp tiếp xúc với nhân dân, hiểu được tâm tư, nguyện vọng của quần chúng nhân dân, từ đó có nội dung, hình thức phù hợp với từng đối tượng để tuyên truyền, giúp người dân hiểu và tự giác chấp hành pháp luật, góp phần xây dựng nếp sống văn hóa, xây dựng môi trường xã hội lành mạnh.
Ngoài ra, lực lượng CAX luôn chủ động vận động nhân dân tích cực tham gia Phong trào "Toàn dân BVANTQ”.
Qua học tập, tuyên truyền, vận động, nhận thức của cán bộ, nhân dân được nâng lên, hiểu biết về pháp luật tốt hơn; nhân dân đã cung cấp cho lực lượng công an nhiều nguồn tin có giá trị, giúp cho lực lượng công an điều tra, làm rõ nhiều vụ việc về ANTT tại địa phương; tiến hành xây dựng nhiều điển hình tiên tiến trong Phong trào "Toàn dân BVANTQ” và mô hình phòng chống tội phạm.
Bên cạnh đó, lực lượng CAX đã tham mưu với Đảng ủy, chính quyền xây dựng, tổ chức diễn tập phương án vây bắt tội phạm, tổ chức triển khai tuần tra đảm bảo ANTT, an toàn giao thông tại địa bàn, xây dựng, bổ sung nội dung quy ước, hương ước tại địa phương.
Lực lượng CAX luôn nắm chắc tình hình địa bàn, dân cư và là lực lượng trực tiếp đấu tranh phòng, chống tội phạm, bài trừ tệ nạn xã hội, giữ gìn ANTT an toàn xã hội ở cơ sở; thường xuyên có mặt tại địa bàn cơ sở để nắm tình hình, đảm bảo ANTT.
Từ đó, CAX có nhiều điều kiện, khả năng để tìm hiểu nắm rõ về vị trí địa lý, đặc điểm dân cư, các đối tượng nổi lên trong địa bàn về chính trị, hình sự, kinh tế, ma túy.
Khi có vụ việc về ANTT xảy ra, lực lượng CAX luôn là lực lượng có mặt kịp thời, có thể cung cấp nhiều thông tin giá trị, cùng phối hợp với các lực lượng khác thực hiện công tác điều tra, khám phá, xử lý vụ việc được thuận lợi nhanh chóng.
CAX là lực lượng trực tiếp phát hiện, bắt giữ nhiều đối tượng phạm tội quả tang, đối tượng có quyết định truy nã; tổ chức việc điều tra, nghiên cứu, nắm tình hình về tình trạng phạm tội và những hành vi vi phạm pháp luật ở địa phương để có chương trình, kế hoạch, biện pháp phòng ngừa tội phạm đạt hiệu quả.
Tham gia giúp đỡ các cơ quan pháp luật trong điều tra, xử lý tội phạm xảy ra trên địa bàn xã; tổ chức quản lý, giáo dục; vận động quần chúng tham gia quản lý, giáo dục những người lầm lỗi, phát động phong trào toàn dân phòng ngừa, đấu tranh chống tội phạm.
Lực lượng CAX đã trực tiếp giải quyết 80% những vấn đề về ANTT phát sinh từ cơ sở; phòng ngừa đấu tranh có hiệu quả với các loại tội phạm, tệ nạn xã hội và các vi phạm pháp luật. Ngoài ra, lực lượng CAX còn thực hiện chức năng quản lý Nhà nước về ANTT tại địa bàn cơ sở; quản lý, giáo dục đối tượng theo thẩm quyền phân cấp.
Với những thành tích xuất sắc đã đạt được, trên 40 lượt tập thể được UBND tỉnh tặng Bằng khen trong Phong trào "Toàn dân BVANTQ”, hơn 1.000 lượt tập thể CAX được công nhận danh hiệu Đơn vị Quyết thắng; hơn 2.600 lượt cán bộ đạt danh hiệu Chiến sỹ thi đua cơ sở và trên 6.000 lượt tập thể, cá nhân có thành tích xuất sắc trong Phong trào "Toàn dân BVANTQ” được các cấp tặng Bằng khen, giấy khen.
Tiêu biểu là Công an xã Khánh Hòa, Công an xã Đại Minh, Công an xã Hưng Khánh, Công an thị trấn Mậu A, Công an xã Âu Lâu, Công an xã Nghĩa An, Công an thị trấn Sơn Thịnh, Công an xã Hát Lừu, Công an xã Chế Cu Nha…
Nhiều cán bộ CAX đã được Đảng, nhân dân tín nhiệm giao trọng trách nắm giữ nhiều cương vị chủ chốt của xã và của huyện, cho thấy những đóng góp to lớn của lực lượng CAX trong sự nghiệp BVANTQ trong suốt những năm qua.
Đứng trước yêu cầu nhiệm vụ trong tình hình mới, thực hiện chủ trương xây dựng CAX chính quy theo tinh thần Nghị quyết số 22, ngày 15/3/2018 của Bộ Chính trị về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy Bộ Công an tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả, UBND tỉnh ban hành Đề án "Điều động công an chính quy đảm nhiệm các chức danh CAX, thị trấn trên địa bàn tỉnh Yên Bái, giai đoạn 2019 - 2021”.
Quá trình này đã tác động lớn tư tưởng, hoạt động của lực lượng CAX tại cơ sở, nhất là đối với các đồng chí trưởng, phó trưởng CAX đã có thời gian công tác, gắn bó lâu dài với lực lượng công an.
Tuy nhiên, với bản lĩnh chính trị cách mạng, tinh thần trách nhiệm, nhiều đồng chí CAX đã xung phong đi đầu, tự nguyện làm đơn xin nghỉ việc hoặc chuyển công tác khác để tạo điều kiện thuận lợi cho việc điều động công an chính quy về xã.
Là địa phương đi đầu trong việc thực hiện Nghị quyết số 22, tỉnh Yên Bái đã tích cực, chủ động và linh hoạt trong việc giải quyết chế độ, chính sách cán bộ đối với lực lượng CAX, có 16 đồng chí trưởng CAX, phó trưởng CAX bán chuyên trách được tín nhiệm giữ các chức vụ công tác cao hơn như: bí thư, phó bí thư đảng ủy xã; chủ tịch, phó chủ tịch UBND xã; hơn 100 đồng chí giữ vị trí trưởng các tổ chức đoàn thể chính trị xã hội và các chức danh công chức khác…
Có thể nói, dưới sự chỉ đạo của Tỉnh ủy, UBND tỉnh, sự vào cuộc của các sở, ban, ngành, đoàn thể, sự đồng lòng của lực lượng CAX bán chuyên trách, đến nay, tỉnh Yên Bái hoàn thành việc bố trí công an chính quy tại 160/160 xã, thị trấn trên địa bàn.
Sự nghiệp BVANTQ vững vàng hôm nay có công đóng góp của những chiến sĩ CAX. Đó là những cán bộ có sức khỏe, có phẩm chất, có trách nhiệm… được tuyển lựa từ nhân dân, gắn bó máu thịt với nhân dân, sớm khuya tuần tra, canh gác bảo vệ sự bình yên cho nhân dân.
Những phẩm chất và truyền thống tốt đẹp ấy sẽ còn tỏa sáng dù các anh - những chiến sĩ CAX giờ về nghỉ chế độ hay chuyển sang lĩnh vực công tác khác.
Lê Phiên