Thường thì vào độ cuối năm - lúc đã nông nhàn, trai gái các bản mường thường chọn những cây tre đực nhỏ, già cứng đem xuống ao ngâm bùn chừng hai tháng. Sau đó, tre được vớt lên để khô nước và bỏ lên gác bếp cho cây khô hẳn và cứng hơn. Cách tết khoảng nửa tháng, hàng đêm trai gái tụ tập nhau lại để làm cà kheo. Cây cà phải bảo đảm thật chắc chắn, nhẹ để dễ di chuyển và người đi cà kheo dễ giữ thăng bằng.

Thi đấu cà kheo thường diễn ra ở tại các điểm hội đu của người Mường, điểm hội còn của đồng bào Thái, hay trong các sân rộng, đám ruộng khô giữa bản. Chơi cà kheo thường bắt đầu từ mồng ba tết, sau khi trai gái đã cơ bản hoàn tất việc chúc tết hoặc phụ giúp việc bếp núc cho gia đình trong mấy ngày tết. Đến mồng 7 tết là lễ hạ cây nêu thì hội cà kheo cũng tạm dừng. Rằm tháng Giêng, các bản làng vùng cao thường tổ chức lễ hội cầu mùa như lễ cầu đình miếu, lễ hội lồng tồng... hội cà kheo lại được tiếp tục thi đấu so tài giữa các làng, bản.

Cách thi đấu cà kheo khá phong phú. Trong đó, kiểu thi đấu đơn giản nhất là trai hay gái sóng vai nhau từng cặp cùng đua cà kheo chạy đường dài. Hoặc là, nam nữ thi đấu riêng từng tốp. Cách thi đấu nữa là, trai gái chia nhau thành từng nhóm có nam, có nữ dàn hàng hai bên. Khi tiếng trống phát lệnh nổi lên thúc giục, hai bên tiến sát vào nhau vừa giữ thăng bằng vừa lấy chân cà kheo của mình gạt chân cà kheo của đối phương, hoặc tỳ vai đối phương, sao cho đối thủ mất thăng bằng rơi xuống đất thì mình thắng cuộc.

Bên nào thua thì phải khom lưng cho bên kia vỗ vào mông. Cách thi đấu kịch tính nhất, đó là chia lực lượng thành hai đội như chơi đá bóng. Đầu sân mỗi đội có vẽ một vòng tròn nhỏ và có người đứng trên cà kheo canh giữ. Khi trống hiệu vang lên, hai bên dàn quân tiến vào giữa sân dùng chân cà kheo tranh nhau gạt một mẩu gỗ đường kính chừng 10 cm, dài 15 cm, sao cho mẩu gỗ lăn được vào vòng tròn bên sân đối phương thì thắng cuộc.

Cùng với lối chơi cà kheo thi đấu là chơi cà kheo mang tính biểu diễn. Cà kheo biểu diễn thường xen lẫn với múa xòe. Khi vòng xòe có nhịp bước chuyển động vòng tròn thì người đi cà kheo cũng phải bước theo nhịp điệu, nhạc xòe và chuyển động cùng chiều với vòng xòe. Vòng xòe dừng tại chỗ múa tiến lùi thì người đi cà kheo cũng phải thực hiện đúng như vậy... Cách biểu diễn nữa là, trai gái vừa đi cà kheo vừa đội một vật ở trên đầu như chiếc giỏ đựng bắp ngô, đội quả bí y như diễn xiếc và giữ sao cho vật đội trên đầu không bị rơi.

Mỗi lối chơi cà kheo đều có sự hấp dẫn rất riêng. Ở dạng thi đấu thì không gian vui chơi luôn sôi động bởi tiếng trống, tiếng reo hò cổ vũ, tính quyết liệt của sự thắng thua và nó mang sắc thái của tinh thần thượng võ. Ở lối biểu diễn thì thiên về phô diễn tài năng, sự khéo léo và nó sôi động ở tiếng nhạc xòe, tiếng hô, tiếng vỗ tay thán phục như nâng bước người biểu diễn. Tất cả sự độc đáo, hấp dẫn ấy, đã tạo nên một không gian ngày xuân ở miền núi xưa kia thật tươi vui, đầm ấm, gắn kết con người với nhau trong tình yêu và dựng xây cuộc sống bản mường.

Sơn Nam