Pảnh xíp xí (bánh xíp xí)

Là loại bánh gắn liền với tết Xíp xí (14/7 Âm lịch) của người Thái đen ở Mường Lò. Người Thái đen không nhiều các loại bánh như các dân tộc khác nhưng mỗi loại bánh lại gắn liền với những lễ hội,  mỗi cái tết như một biểu tượng về văn hóa. Nói đến tết Xíp xí, người dân nghĩ ngay tới bánh Xíp xí. Bánh này được gói theo kiểu đặc biệt, 2 chiếc bánh gói thành một cặp cùng với cách chế biến độc đáo. Để làm bánh Xíp xí  cần có các nguyên liệu:  bột gạo nếp, đỗ xanh, lạc, thịt gà, muối và lá chuối để gói.

Pảnh xíp xí trong ngày tết 14/7 của người Thái đen biểu đạt một ý nghĩa vô cùng quan trọng và sâu sắc đó là biểu tượng cho sự phồn thực của các cư dân sản xuất nông nghiệp với mong muốn các thần thánh phù hộ cho sự sinh sôi nảy nở, vạn vật phát triển tươi tốt, mùa màng thuận lợi. Tết Xíp xí là tết cầu mùa, cầu cho cây lúa với các nghi thức quan trọng như tổ chức lễ cúng ruộng tại bờ ruộng; tổ chức cúng vía trâu vì con trâu là “đầu cơ nghiệp” của những người sản xuất nông nghiệp. Và người dân làm pảnh xíp xí có hình dạng của bộ phận sinh dục của con trâu, dùng cúng tổ tiên trong ngày tết (đây là tín ngưỡng phồn thực của người Thái đen) với mong muốn làm pảnh Xíp xí càng to, con trâu càng khỏe, sản xuất nông nghiệp càng tốt, vạn vật ngày càng sinh sôi, phát triển. Chính vì thế, pảnh Xíp xí mang ý nghĩa văn hóa và biểu trưng sâu sắc trong văn hóa ẩm thực của người Thái đen Mường Lò.

Khẩu cắm  nhọm (xôi ngũ sắc)

Vào các dịp tết Nguyên đán, rằm tháng Giêng, tết Xíp xí 14/7, lễ cơm mới, trong lễ cúng tế tổ tiên của người Thái đen Mường Lò bao giờ cũng có khẩu cắm nhọm  mầu xanh, đỏ, tím, vàng, trắng,  5 màu sắc này thể hiện cho tất cả các mầu của các đồ vật trên thế gian mà con người muốn dâng tặng để cảm tạ tổ tiên, thần linh. Điều này mang ý nghĩa mọi thứ của trời đất mà con người có được đều muốn dâng cúng tổ tiên.

Từ thiên nhiên, con người đã biết chiết xuất ra các thứ màu cho xôi cơm vừa thơm ngon, vừa đẹp mắt mà hoàn toàn không hại tới sức khỏe. 5 thành phần trong xôi ngũ sắc - một đặc sản nổi tiếng của vùng “gạo trắng, nước trong” Mường Lò được làm từ: khẩu nửng (xôi trắng), khẩu cắm khiêu (xôi màu xanh), khẩu cắm lanh (xôi màu đỏ), khẩu cắm lăm (xôi màu tím) và khẩu cắm lương (xôi màu vàng).

Việc duy trì và cúng tế xôi ngũ sắc cho tổ tiên vào các dịp tết còn biểu hiện các giá trị đạo đức, giáo dục truyền thống cho con cháu sau này của người Thái đen phải luôn nhớ công ơn tổ tiên, nhớ ơn những người đi trước đã gây dựng cuộc sống. Bởi vậy, vào các dịp lễ, tết quan trọng trong năm, con cháu phải nhớ công ơn của tổ tiên mà dâng cúng mọi thứ cho tổ tiên được thể hiện qua năm mầu của cơm xôi được dâng cúng.

Pa bẳng - pa háp (cá muối đựng ống trong lễ cưới và cá sấy) 

Pa bẳng - pa háp không thể thiếu được trong lễ cưới người Thái Đen, pa bẳng - pa háp tạo thành một cặp “bẳng - háp” để dâng cúng tổ tiên của nhà gái trong lễ cưới, thể hiện lòng hiếu thảo của chú rể đối với tổ tiên và gia đình bên nhà gái. Đây là lời cảm ơn của chàng rể, trước hết là đối với “ông bà vãi” (ông bà ngoại), bố, mẹ vợ, rồi tới anh, em, cô, dì, chú bác bên gia đình nhà gái đã có công sinh thành ra cô dâu, nuôi nấng dạy bảo khôn lớn cho tới ngày đi lấy chồng.

Đồng bào cho rằng không có ông bà vãi, không có bố mẹ sinh thành ra cô dâu thì chàng rể đó sẽ không lấy được cô gái đó về làm vợ. Vì vậy, chú rể phải có lễ vật để cám ơn công sinh thành dưỡng dục của ông bà vãi, bố mẹ vợ, sau đó cảm ơn tới cô dì, chú bác của cô dâu, là những người luôn luôn dạy bảo, chăm sóc cho cô dâu từ nhỏ đến khi trưởng thành... Chính vì vậy, lễ vật “bẳng - háp” chế biến rất cẩn thận, cầu kỳ và đẹp mắt, đó là món quà cho mỗi người, mỗi gia đình anh em của cô dâu sau khi kết thúc lễ cưới. Bởi thế, món lễ quý hiếm này chỉ được trao đầu tiên cho người kính trọng nhất trong mâm cưới đó, trước hết phải là ông bà vãi và người cao tuổi nhất, sau đó mới tới những người khác trong gia đình.

Ngoài ra, cá ống pa bẳng và cá giỏ pa háp còn mang đậm yếu tố văn hóa phồn thực của cư dân nông nghiệp. Trong lễ cưới, đồng bào dâng cúng tổ tiên cá pa bẳng và pa háp thể hiện cho những mong muốn về sự sinh sôi, nảy nở, sự phát triển của tự nhiên và con người, đồng bào luôn luôn mong muốn cho tất cả đều được phát triển, đều được sinh sôi... Chú rể làm cá pa bẳng, pa háp  dâng cúng tổ tiên còn cầu xin cho được đông con nhiều cháu, cầu xin tổ tiên phù hộ cho được duy trì và phát triển giống nòi.

Hai món cá chế biến theo hai cách khác nhau. Pa bẳng đựng trong ống nứa, pa háp đựng trong giỏ tre nhưng không thể thiếu một trong hai thứ được và càng không bao giờ pa bẳng - pa háp đi riêng lẻ. Cho tới ngày nay, Mường Lò có nhiều sự thay đổi và phát triển, một số phong tục truyền thống đã mai một nhưng tục lấy cá pa bẳng và pa háp làm lễ vật trong lễ cưới vẫn được gìn giữ và bảo tồn trong đời sống văn hóa của người dân. Nó biểu trưng cho lòng biết ơn, biểu trưng cho các giá trị nhân văn cao cả.

Pa pỉnh tộp – cá mổ lưng gấp nướng

Pa pỉnh tộp là món ăn đặc trưng của người Thái đen. Nói đến ẩm thực Thái đen là nói đến pa (cá), mà nói đến cá là nói đến món pa pỉnh tộp. Ai đến vùng người Thái đen ở Mường Lò thì không thể không ăn món này. Sức hấp dẫn của mùi vị, sự kết hợp giữa cá và gia vị, nướng trên bếp than hồng cùng với nguyên liệu đặc trưng khiến món pa pỉnh tộp thường xuyên có mặt trong các bữa cơm hàng ngày cho tới các mâm cỗ đãi khách quý trong các dịp lễ tết, hội hè của người Thái.

Để làm món này cần có: cá, tỏi, hạt sẻn (mák khén), rau phắc nam, rau cải nương non, rau mùi, ớt, rau húng, hành, gừng, muối. Cá mổ và làm cá sạch sẽ, cá được bỏ các vây, mổ dọc theo sống lưng, nhồi gia vị và  dùng một cặp gắp bằng tre tươi cặp ngang qua mình cá khi đã được gấp đôi, rồi dùng lạt buộc chặt đầu kia của cặp để giữ cá, sau đó nướng cá trên bếp than hồng.

Pa pỉnh tộp được xem là biểu trưng trong văn hóa ẩm thực của người Thái đen Mường Lò. Người dân nơi đây cho rằng, đến Mường Lò nếu du khách chưa được thưởng thức món pa pỉnh tộp thì chưa được gọi là tới nơi đây. Điều này thể hiện sự quan trọng và đặc trưng của món ăn trong văn hóa ẩm thực của người Thái đen nơi đây.

Nguyễn Mạnh Hùng