Đến với Mường Lò, hình ảnh ấn tượng đầu tiên với mỗi du khách là vẻ đẹp của núi rừng điệp trùng với khói lam chiều quanh những bản làng nhà sàn dân tộc Thái. Tuy nhiên, một vài năm trở lại đây, do điều kiện kinh tế phát triển cùng với nạn phá rừng làm cạn kiệt nguồn gỗ, đồng bào dân tộc Thái đã dựng nhà sàn cách điệu bằng đổ bê tông hay vật liệu mới. Liệu có nguy cơ mất dần những ngôi nhà sàn - hình ảnh đặc trưng của những bản làng người thái Mường Lò?

Theo nhà "Thái học" Lò Văn Biến ở  tổ Căng Nà, phường Trung Tâm (thị xã Nghĩa Lộ), từ xa xưa, trong nhận thức của người Thái, đã làm nhà thì phải làm một kiểu nhà an toàn, chịu đựng được những điều kiện khắc nghiệt của thiên nhiên. Vì thế, những ngôi nhà sàn truyền thống ra đời, gắn với dân tộc Thái hàng ngàn năm, từ thế hệ này sang thế hệ khác, bền vững theo thời gian. Để có được ngôi nhà sàn vừa ý, người Thái phải chọn những loại gỗ tốt làm khung nhà như gỗ: pơ mu, sến, sổi.., mái lợp bằng gianh, gỗ thông. Nhà sàn thường cao hơn mặt đất chừng 2m, mặt sàn được ghép bằng những cây bương, tre, vầu hoặc gỗ. Thoạt nhìn thì có vẻ đơn sơ nhưng lại rất chắc chắn, nếu là nhà cộng đồng thì có thể chứa trên dưới 100 người cùng tham gia sinh hoạt.

Nhà sàn của gia đình ông Đồng Văn Nọi ở bản Vệ, xã Nghĩa An (thị xã Nghĩa Lộ) là  ngôi nhà sàn mang đúng kiến trúc của dân tộc Thái. Trước khi làm nhà, ông đã lựa chọn từng cây gỗ tốt để làm khung nhà, mái nhà lợp gỗ thông, mặt sàn thì được ghép bằng những tấm gỗ pơ mu tốt, ở giữa có bếp lửa. Tuy nhiên, theo ông Nọi thì hiện nay những ngôi nhà sàn như thế này còn rất ít. Ngay 7 người con của ông Nọi thì 3 người đã thay ngôi nhà sàn bằng ngôi nhà xây.

Nghệ nhân dân tộc Thái Điêu Thị Xiêng cho biết: "Hiện nay, để thích ứng với sự phát triển của xã hội, ngôi nhà của người Thái đang dần thay đổi với những nguyên liệu mới, như nhà sàn đổ cột bê tông, nhà sàn cách điệu 3 tầng, có nhà tắm, nhà vệ sinh với những trang thiết bị hiện đại. Ở khía cạnh nào đó là phù hợp với kiến trúc hiện đại, bảo đảm sinh thái và giữ gìn vệ sinh môi trường. Tuy nhiên, nếu không được quy hoạch lại cụ thể thì rất có thể chỉ vài năm nữa thôi, những ngôi nhà sàn đúng nguyên mẫu sẽ không còn!".

Nhà sàn cách điệu đang làm mất dần hình ảnh văn hóa Mường Lò.

Gia đình chị Lường Thị Chung ở bản Chao Hạ I, xã Nghĩa Lợi (thị xã Nghĩa Lộ) là một gia đình đã có nhiều tâm huyết với phong trào giữ gìn, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của cộng đồng người Thái Nghĩa Lộ - Mường Lò. Chị Chung bảo rằng: "Sống hơn nửa đời ở nơi đây, được chứng kiến những đổi thay của bản Thái, bản Mường qua từng nếp nhà, con đường bê tông hóa và cuộc sống của người Thái vùng cánh đồng Mường Lò Nghĩa Lộ, giữa bao đổi thay ấy, mình luôn tự hào và hãnh diện vì xây dựng được ngôi nhà sàn đúng nếp nhà sàn xa xưa".

Cũng theo chị Chung, những gia đình còn giữ được nếp nhà sàn mang đủ đặc điểm như: có số gian lẻ, ngôi nhà khum khum tựa hình con rùa đứng, có hình ảnh "khau cút" là hai thanh gỗ bắt chéo nhau theo hình chữ X trên đầu hồi nhà giờ rất hiếm thấy. Giờ đây, những đôi vợ chồng trẻ người Thái  khi ra ở riêng ít khi làm nhà sàn mà làm nhà xây kiên cố.

Ông Triệu Quang Chiến - Phó trưởng phòng Văn hóa thị xã Nghĩa Lộ cho biết: "Hiện nay, Nghĩa Lộ đang đẩy mạnh  thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) về "Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc", tập trung vào bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc thiểu số, gắn việc bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc với hoạt động du lịch, trong đó có đầu tư xây dựng một số nhà sàn văn hóa cổ của người Thái đen ở xã Nghĩa An để phục vụ nghiên cứu và hoạt động du lịch. Bước đầu đã bảo tồn và tôn tạo được 2 ngôi nhà sàn nguyên mẫu".

Nhà sàn của dân tộc thái Mường Lò là biểu trưng của sự hội tụ tinh thần đoàn kết của một tộc người. Nhà sàn cũng được xem như một bảo tàng nghệ thuật sống tái hiện bức tranh văn hóa Thái sống động. Bao nhiêu thế hệ người Thái Mường Lò chung sống dưới nếp nhà sàn là bấy nhiêu thời gian họ cùng nhau vun đắp và bảo tồn được nét đẹp bản sắc dân tộc mình. Nơi ấy cũng là nơi gửi gắm niềm tin với các thần linh, nơi lưu giữ những giá trị văn hóa tinh thần từ ngàn xưa còn âm hưởng tới ngàn sau. Mong rằng, những động thái tích cực của thị xã Nghĩa Lộ sẽ không để mất đi một biểu trưng của văn hóa Mường Lò.

 Nguyễn Nhật Thanh