Địa danh “rừng hồn trâu” và dòng thác Nậm Tốc Tát nằm trên địa bàn bản Lương Hà (xã Thạch Lương, huyện Văn Chấn). Cái bản làng bình yên nằm gọn dưới lòng thung lũng bằng phẳng bao quanh là núi ấy chẳng có gì là đặc biệt ngoài việc nó đã trở thành quê hương thứ 2 của những công nhân nhà máy chè quê gốc Hưng Hà, Thái Bình lên xây dựng vùng kinh tế mới trụ lại cho đến hôm nay. Cứ ngỡ là vùng đất tổ của người Thái đen thì sẽ có đông đồng bào Thái đen quần tụ sinh sống thế nhưng quanh vùng phần nhiều lại là người Thái trắng và bà con người Kinh định cư.

Trò chuyện với ông Hoàng Văn Biểu, cũng là người Thái trắng - chủ nhân của ngôi nhà nhỏ sinh sống ngay dưới chân thác Nậm Tốc Tát, ông cho hay: “Năm nào cũng có vài đoàn khách nước ngoài chủ yếu là người Thái Lan, Nhật Bản, người Thái Australia và một số nước trên thế giới... tìm về đây tham quan, nghiên cứu. Họ rất trân trọng vùng đất này”. Được biết, dù không có bổn phận trông coi khu di tích này nhưng hễ có đoàn khách du lịch nào đến tham quan tìm hiểu là ông Biểu lại tận tình chỉ dẫn.

Đưa chúng tôi tới khu rừng hồn trâu nằm ở khu đồi phía sau nhà, ông Biểu chỉ về phía tảng đá đen lớn, nhẵn thín nửa chìm trong đất, nửa nhô lên như hình con trâu khổng lồ hiền lành nằm nhai cỏ, vui chuyện: “Theo truyền tích của người Thái đen, ba hòn đá to nhất là ba con trâu của các ông Tạo Xuông, Tạo Ngần, Tạo Lò - những vị thủy tổ của người Thái đen. Tảng đá to là trâu của quan lớn. Những tảng đá to, nhỏ rải khắp khu đồi này là trâu của các dòng họ…”. Mài lòng bàn tay lên phiến đá hình trâu bố hay ngắm nghía hình thù trâu mẹ mới thấy tạo hóa và trí tưởng tượng của con người thật tuyệt vời. Chẳng biết có phải có một Mường Trời ở thế giới khác mà trong thế giới thực người Thái luôn tâm niệm phải sống tốt, sống thiện để khi qua đời được lên Mường Trời?…

“Rừng hồn trâu” nằm liền kề với Nậm Tốc Tát. Điều này được lý giải: Người Thái có tục lệ mổ trâu làm vật tế tiễn đưa linh hồn người chết về Mường Trời mà Nậm Tốc Tát là sợi dây vô hình - nơi giao nhau giữa trời và đất. Người Thái đen xưa quan niệm: Con trâu được mổ chính là của cải chia cho người chết để họ trở về cõi trời tiếp tục làm ruộng, sinh sống ở một thế giới khác.

Hồn trâu sẽ theo cùng người chết. Hồn người chết dừng chân ở cánh rừng đầy đá đen nghỉ ngơi trước khi qua Nậm Tốc Tát để về trời, hồn trâu cũng sẽ được vị chủ quản của cánh rừng này sắp xếp vị trí buộc theo từng dòng họ. Có phải bởi thế mà hồn trâu hóa thân thành những tảng đá đen lớn, nhỏ hiện còn nằm la liệt khắp cánh rừng này. Cũng như cuộc sống của những người đang sống ở thế giới thực, hàng năm khi đến mùa vụ, những linh hồn từ cõi trời sẽ xuống cánh rừng này dắt trâu lên Mường Trời để cày bừa?.

Có “thực mục sở thị” thác Nậm Tốc Tát mới thấy sự huyền bí linh thiêng của dòng thác này. Chẳng ầm ào nước đổ như người ta vẫn tưởng, Nậm Tốc Tát là dòng thác nhỏ nằm giữa hai ngọn núi cao nhất, nước như chảy xuống từ ngang trời. Từ chân thác mà ngược dòng Nậm Tốc Tát thực sự là quãng đường gian truân. Không biết có phải là thử thách cuối cùng để đón con người tới cõi niết bàn mà càng lên cao chinh phục Nậm Tốc Tát lại càng là thử thách.

Cũng khó có thể giải thích là từ đâu mà đá ở thác Nậm Tốc Tát lại nhiều đến vậy. Ngoài những phiến to, đen ngòm chặn ngang lòng thác, đường ngược thác lởm chởm chỉ một loại đá tai mèo sắc nhọn, mới chạm chân đã thấy rùng mình… Bởi là vùng đất tổ của người Thái đen nên không chỉ linh hồn của người Thái đen Tây Bắc mà linh hồn của bất cứ người Thái đen ở đâu trên khắp Việt Nam hay Lào, Thái Lan… cũng đều theo con đường này mà trở về với tổ tiên.

Người Thái đen có câu: “Nậm Tốc Tát phi pay, Phi cái đay cái cau mưa phạ”, tức là “Nậm Tốc Tát là đường ma đi. Ma bắc cầu bắc thang lên trời”. Người Thái đen cho rằng, khi gia đình nào có người qua đời, linh hồn sẽ bám theo dây rừng, lội ngược dòng “Nậm Tốc Tát” mà lên trời. Dòng nước tinh khiết này sẽ gột rửa sách những bụi trần cho linh hồn người chết để họ được lên Mường Trời, với sự phân biệt đẳng cấp rất rõ ràng: có khu tắm của dân thường; lại có bãi dành cho giới trung lưu; đầu ngọn thác là của các quan tạo.

Rời Nậm Tốc Tát trong tiếng thác rì rầm bất tận, niềm tin trong tôi cứ lớn dần lên theo những triết lý nhân sinh sâu sắc, đầy tính hướng thiện mà từ thuở khai ấp lập làng ở đất Mường Lò, người Thái đen đã biết răn dạy cháu con mình. Càng khẳng định giá trị văn hóa trường tồn khi Di tích lịch sử và danh thắng “Nậm Tốc Tát” đã được UBND tỉnh Yên Bái xếp hạng và cấp bằng di tích lịch sử - danh thắng cấp tỉnh từ tháng 5 năm 2012.

Phạm Minh