Ngay ý nghĩa của từ "So cók so ken" đã ẩn chứa nét đẹp của một tập quán mang nét đẹp văn hóa đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc. "So cók" có nghĩa là mới nhú, là bắt đầu… tuổi thanh xuân, khi tình yêu chớm nụ, những rung động đầu tiên tạo nên tiếng sét ái tình, làm cho chàng trai ước ao chinh phục được cô gái xinh đẹp nết na. Song đâu có dễ dàng như thế, bởi "so ken" ở đây có nghĩa là ganh đua. Bông hoa rừng tuyệt đẹp kia đâu phải mình anh muốn hái, hoa chưa có chủ, chàng trai nào vượt qua được muôn vàn thử thách, đáng mặt tài trai dẫu có phải lên rừng xuống biển, với bao khó khăn gian khổ, kể cả đầy gai sắc những lời yêu mới được cô gái chấp nhận là bạn.

Cô gái hát đố nhẹ nhàng nhưng khéo léo, lúc thì là những ước muốn của chính mình, lúc lại khéo léo ý nhị thông qua những ý muốn chính đáng của cha mẹ, bởi vậy những thử thách chàng trai phải vượt qua ngày một khó khăn và khó có thể chối từ.

Đây là lời hát đố của cô gái:

- "Khan lẩy khan chắng má/ Khan khắm sa té hướn lông tản…/ Khan san hụa cẳn hu ngựa lẩy bấu?…/ Khan chung ngúa táy chưa vai lẩy bấu?/ Chùng quái táy nga bả lẩy bấu/ Vai mạ tày dấư xao lẩy bấu/ Khan pú phựa cẳn tà vên lẩy bấu?.../ Pò lả cánh mè ếm panh/ Chaư kin sổm pa mọt/ Chaư kin pót phạ dán/ Chaư kin má sáy lăng phạ pỉnh/ Chaư kin lỉn quá ách then nưa…/ Khan lẩy to nặn khuôn nhính chắng lính pên nuối khưa van/ Nhính chắng khan pên mia hặc mia panh non sảng." Có nghĩa là: Anh đối đáp được anh mới đến đây/ Anh cầm vợt từ nhà đến chơi…/ Anh có đan phên chắn được hang thuồng luồng không?/ Anh có dắt bò đi trên dây mây được không?/ Anh có dắt trâu đi trên cành đa được không?/ Anh có dồn ngựa đi trên mạng nhện được không?.../ Bố mẹ em muốn ăn cá ướp thính để mọt/ Muốn ăn phổi của trời/ Muốn ăn tim cật của trời/ Muốn ăn óc nộm với lưỡi của trời/ Anh làm được bằng ấy em mới là trái cà ngọt/ Em mới là người vợ thương mến nằm bên anh.

Ôi! Lời những thử thách mà chàng trai phải vượt qua sao mà lớn lao đến như vậy, thậm chí tưởng chừng như không thể vượt qua bởi đầy những điều phi lý. Con đường đến bến bờ tình yêu đầy khó khăn trắc trở, mà muốn vượt qua được, chàng trai phải có sức mạnh và tài trí phi thường như "ải Lậc Cậc" - tức Bố Khổng Lồ trong thần thoại của dân tộc Thái. Cô gái thử thách chàng trai như vậy có phải là những yêu cầu quá khả năng của con người hay không? Hoàn toàn không phải như vậy. Cô gái chỉ muốn người bạn đời tương lai của mình phải là người có đức độ, tài trí vẹn toàn, hiểu được những khó khăn của cuộc sống và biết cách vượt qua. Chính vì vậy những thử thách của cô gái ngày một khó khăn gấp bội: "Pò lả cánh mè ếm panh/ Chaư kin nộc kíp cẩu păn họ/ Nộc chọ cẩu păn hang/ Nộc thùa lang cẩu păn tủm/ Nộc sủm síp sen tô/ Nộc thua lốc mứn tô lai chặn…". Có nghĩa là: Bố mẹ em muốn ăn/ Chim chích chín ngàn tổ/ Chim sẻ chín ngàn tổ/ Chim họa mi chín ngàn lồng/ Mười tỷ con chim cút/ Rất nhiều chim gõ kiến…". Rồi còn; "Pò lả cánh mè ếm panh/ Chaư kin má tếnh nặm ó sà lăng quái/ Má tành lai ó sà lăng chạng…". Có nghĩa là: Bố mẹ em muốn ăn/ Quả dưa hấu mọc trên lưng trâu/ Quả dưa bở mọc trên lưng voi lớn…". Những yêu cầu của cô gái ngày càng cao, nhưng được thể hiện khéo léo dưới ý muốn của cha mẹ.

Trước những thử thách ngày một khó khăn, chàng trai vẫn bình tĩnh có những giải pháp thích hợp vượt qua, làm vừa lòng cô gái: "Khuôn trai chắng au ngu má diết/ Chắng au khiết má loi/ Chắng au hoi má dệt cỏng lảu/ Au hua nộc cậu má dệt mỏ ún canh/ Phạ chắng phẻ chắng phét tinh cưn/ Đôi láp lả chắng lính liêu lông…Khuôn trai chắng au mưa hảư cò lả chík sộp/ Nộp hảư mè ếm panh chík loi sòi lọi/ Khuôn trai chắng so pên nộc nọi nộc sổm sói co lười/ So pên khươi hặc khươi panh non sảng". Có nghĩa là: Anh lấy con rắn về liệm/ Anh lấy con ngóe về liệm/ Lấy vỏ ốc về làm ống dẫn rượu/ Lấy đầu con cú mèo về làm nồi nấu canh/ Trời sấm sét ban đêm/ Đôi kiếm anh mới sáng lòe…/Anh lấy nộp cho bố đầy đủ/ Giao cho mẹ một cách kính trọng/ Anh mới xin làm con chim cút cổ cườm/ Làm rể thương rể mến nằm bên em.

Mới nghe lời đáp của chàng trai tưởng chừng như mâu thuẫn, bởi cách làm của chàng trai tưởng chừng như phi lý, nhưng anh vẫn dựa vào khả năng của chính mình "đôi kiếm của anh mới sáng lòe" đầy sức mạnh. Khi những thử thách của cô gái ngày một khó khăn, chàng trai khi dựa vào tài trí của chính mình.

Có lúc trước thử thách quá lớn, chàng trai phải nhờ đến sức mạnh đoàn kết của anh em, bè bạn, dẫu có thế anh vẫn là thủ lĩnh đáng bậc tài trai: "Khuôn trai chắng lẩy au hạng mịt pay cạ/ Lẩy au hạng pạ pay khai/ Hạng mịt chai chắng lẩy pông hả/ Hạng pà lả chắng lẩy sao sí pông tăn/ Trai chắng mí ngân bỏng ngân Hán pua Ngô/ Chắng au mứa sự chựa má tanh nặm xưa mướng quái/ Chắng lẩy lèn sam síp bả lụ ao/ Pay cơ sao sòng bả lụ pú/ Pay sú ải canh nọng mốt mú lúng ta/ Chắng chưa cằn khôn lìn só sà lăng quái/ Khuôn sai só sà lăng hẹt…". Có nghĩa là: Anh lấy con dao bé rỉ người bỏ đi đem bán/ Lấy con dao to rỉ người bỏ đi đem buôn/ Dao bé được mười lăm lạng vàng/ Dao to được hai tư lạng vàng/ Anh mới có tiền của vua Hán vua Ngô/ Mang đi mua giống dưa tận Tuần Giáo/ Mua giống dưa bở tận mường Chai/ Anh đi rủ 30 người con ông chú/ Cùng 20 người con họ nội/ Đi rủ thêm anh em bên ngoại/ Cùng nhau chuyển đất lên lưng trâu/ Chuyển cát lên lưng voi lớn…/ Anh lấy hạt dưa hấu gieo lên lưng trâu/ Lấy hạt dưa bở gieo lên lưng voi lớn…/ Anh mới lấy được dưa hấu mọc trên lưng trâu/ Lấy được dưa bở mọc trên lưng voi lớn/ Anh lấy về cho bố vui lòng/ Nộp cho mẹ phấn khởi vui rể thảo hiền…

Lời đáp của chàng trai tỏ rõ quyết tâm và tài trí của chàng, đồng thời vừa ý nhị tỏ tình. Quà tặng của chàng trai cho cô gái khi về nhà chồng, phải

chăng cùng trong mô típ "trả công" trong bài ca dao "Hôm qua tát nước đầu đình". Chàng trai vượt qua biết bao thử thách, đâu có dễ để người vẫn thương thầm trộm nhớ chung bếp lửa với người. Những hình tượng "Chim chích chín ngàn tổ, chim sẻ chín ngàn tổ/ Chim họa mi chín ngàn lồng", sao mà gần gũi

với "voi chín ngà, gà chín cựa, ngựa chín hồng mao" đến thế! Phải chăng các dân tộc trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam, trên con đường đấu tranh tiến tới hạnh phúc đều có tiếng nói chung? Cách nói cường điệu, ẩn dụ đặc trưng của văn hóa Thái được sử dụng triệt để, làm cho lời đố đáp đầy ẩn ý, không chỉ chuyển tải được những cung bậc của tình yêu, mà còn thể hiện ước mơ khám phá, chinh phục tự nhiên, phấn đấu có một cuộc sống ấm no, hạnh phúc tự bao đời.

Khi khắp "So cók so ken", người khắp không theo một nhịp điệu rõ rệt, mà mở đầu là hò và nhấn vào vần ở cuối câu, tiếp nối các trường đoạn là tiếng hò ngân nga trầm bổng, đem lại cho "so cók so ken" một sự tự nhiên như hơi thở của mùa xuân và tình yêu trong trắng.

Ngày nay, "So cók so ken" được các thế hệ người Thái Mường Lò truyền khẩu và nâng niu trân trọng, giữ gìn như tinh hoa của một nền văn hóa của cha ông. Những tiết mục sân khấu cải biên từ "so cók so ken" làm khán giả và giới nghiên cứu vô cùng khâm phục và được trao nhiều giải cao. "So cók so ken" có từ bao giờ, người già không nhớ được, chỉ biết rằng từ ngàn xưa, con trai con gái lớn lên đến tuổi yêu là đã biết khắp "so cók so ken" để thử và hiểu lòng nhau. Mỗi độ xuân về, những tiếng hát đố đáp giao duyên ngân rung giữa non ngàn, nụ xuân hé nở, tình yêu dâng hương.

Trần Vân Hạc