Lục Yên là địa bàn cư trú lâu đời của người Tày, Nùng, Dao. Ở đây hiện có đến vài chục thôn, bản cư trú thuần Tày, thuần Dao hoặc chỉ có bà con các dân tộc sinh sống. Đặc biệt, Lục Yên nằm trên trục giao lưu kinh tế - xã hội khá sôi động theo lưu vực sông Chảy từ xa xưa nên văn hóa cổ nơi này còn có các yếu tố hiệu ứng thúc đẩy phát triển, giao thoa mạnh mẽ giữa miền xuôi và miền ngược.

Vài chục năm trở lại đây, khi nền kinh tế phát triển, điều kiện thụ hưởng thông tin, tiếp cận văn hóa rất thuận lợi giữa mọi miền trong nước và vượt ra ngoài biên giới quốc gia thì bản thân các "chủ thể văn hóa" tộc người ở Lục Yên cũng "mải mê" tiếp cận, nhất là tiếp cận điện ảnh, sân khấu, ca nhạc, thể thao... nên văn hóa dân gian của hầu hết các tộc người bị mai một, hay nói một cách khác là có dấu hiệu bị lãng quên.

Tuy nhiên, hơn chục năm nay, điều kiện kinh tế, trình độ dân trí có bước phát triển, đặc biệt có sự quan tâm của Nhà nước trong sưu tầm, khôi phục và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống nên văn hóa dân gian của các dân tộc huyện Lục Yên từng bước được khơi dậy.

Cô gái Tày tên là Hoàng Thị Thêm chuyên làm người dẫn chương trình đám cưới tâm sự rất thật rằng: "Hồi mới lớn, em cũng như các bạn cùng trang lứa chẳng thích dân ca Tày, Nùng. Nhưng khi trưởng thành rồi, hiểu nội dung của mỗi câu dân ca và biết so sánh, phát hiện cái độc đáo về làn điệu, ca từ thì em thấy rất mê, tự hào và trân trọng vốn văn hóa của dân tộc mình".

Mỗi khi đi giúp một đám cưới Tày, Nùng nào đó, Thêm thường hay thăm dò và cảm nhận, biết được rất nhiều người có chung ý thích như mình mỗi khi cô lồng ghép hát giao duyên, đối đáp của dân tộc Tày, Nùng trong đám cưới. Và Thêm đã trở thành một trong những thành viên sáng lập Câu lạc bộ Hát dân ca ở xã Minh Xuân.

Một cô gái Tày khác là Mai Hồng Chắn ở xã Mường Lai đã từng làm xúc động không biết bao người khi những làn điệu dân ca Tày cổ cô hát được phát sóng hoặc khi cô hát trực tiếp tại liên hoan dân ca các dân tộc thiểu số.

Với người dân Mường Lai, nhiều người vẫn nhớ không quên đám cưới của Chắn và không ít người đã rơi nước mắt lúc cô cất lời hát chia tay đi làm dâu - một thể loại dân ca truyền thống của người Tày trước khi về nhà chồng. Hiệu ứng của lời hát ấy đã làm cho người ở lại, nhất là lớp trẻ như chợt tỉnh để nhận ra trách nhiệm phải giữ lấy cái hồn của dân tộc Tày nơi vựa lúa Mường Lai.

Thấy được những giá trị văn hóa dân gian vẫn hừng hực trong bầu nhiệt huyết của lớp trẻ, những người cao tuổi, những nghệ nhân văn hóa cũng thấy mình tăng phần trách nhiệm với công việc bảo tồn. Trong đó, bảo tồn văn hóa Nùng phải kể đến bà Tăng Thị Bộ ở xã Minh Xuân và ông Hoàng Nừng ở thị trấn Yên Thế. Bà Bộ hiện là một trong số rất ít những phụ nữ còn nhớ và hát rất hay nhiều thể loại dân ca Nùng, trong đó có cả hát nghi lễ. Bà cũng là người rất ý thức trong việc truyền dạy vốn quý này cho lớp trẻ.

Ông Hoàng Nừng - một cán bộ trong ngành văn hóa đã nghỉ hưu lại có một năng lực vượt trội là không chỉ hát hay, sử dụng được nhiều nhạc cụ dân tộc mà còn là người biết nhiều loại hình, bản chất các loại hình văn hóa dân gian của cả người Tày, người Nùng. Dù đã gần tám mươi tuổi nhưng ông vẫn luôn có mặt trong các liên hoan nghệ thuật dân gian các dân tộc thiểu số; tích cực mở lớp truyền dạy cho thế hệ trẻ; say mê nghiên cứu, sưu tầm. Ông Hoàng Quang Nhạn ở xã Mường Lai cũng là một cán bộ văn hóa xã thiên về sưu tầm và phục dựng các sinh hoạt văn hóa truyền thống của người Tày; viết báo để tuyên truyền cái hay, cái đẹp trong mỗi loại hình mà ông sưu tầm, phục dựng.

Trong đời sống văn hóa dân gian dân tộc Dao phải kể đến bà Triệu Thị Nhậy ở xã Phúc Lợi. Ngày bà tham gia đại biểu Quốc hội và là một cán bộ xã, tuy công việc bận bịu song bà luôn dành thời gian để đưa những nét đặc sắc văn hóa dân tộc mình đến các hội diễn của tỉnh và khu vực.

Bên cạnh ý thức của mỗi người dân thì vai trò của cấp ủy, chính quyền cơ sở là một yếu tố mang tính tiên quyết cho những kết quả trong công tác bảo tồn văn hóa ở Lục Yên nhiều năm qua. Trước hết, huyện đã chú trọng hoạch định chiến lược bảo tồn văn hóa dân gian kèm theo cơ chế, chính sách cho chiến lược phát triển.

Mặt khác tích cực chỉ đạo các cấp, ngành chức năng tăng cường các giải pháp chuyên môn như: phối hợp nghiên cứu, sưu tầm, tuyên truyền, phổ biến, nêu cao ý thức cộng đồng và đưa nhiệm vụ bảo tồn văn hóa vào tiêu chí xây dựng làng văn hóa; khuyến khích vai trò hạt nhân và nhân rộng điển hình trong bảo tồn di sản văn hóa; chủ động giúp đỡ cơ sở về công tác sưu tầm, biểu diễn cũng như phương pháp xây dựng và phát triển các câu lạc bộ; coi trọng khôi phục các lễ hội truyền thống để tạo môi trường thu hút cộng đồng nhằm duy trì, phổ biến các giá trị và sinh hoạt văn hóa...

Với tinh thần đồng sức, đồng lòng này, chắc chắn, việc bảo tồn di sản văn hóa trên miền đất Ngọc sẽ gặt hái được nhiều thành công hơn nữa trong tương lai! Di sản văn hóa các dân tộc nơi đây sẽ mãi là động lực tinh thần vô giá, tạo nên đặc thù và bản lĩnh con người để xây dựng cuộc sống ngày một tốt đẹp.

Hoàng Nhâm