Pí của đồng bào Thái đều là sáo dọc (thổi bằng đầu sáo qua lá đồng hoặc lưỡi gà làm từ tre nứa). Tùy từng loại mà âm thanh khác nhau. Đường kính ống pí thường từ 1 - 2cm, chiều dài khoảng từ 20-60cm, khoảng cách lỗ bấm và số lỗ không giống nhau, có loại 4 lỗ như pí thiu, có loại chỉ 1 lỗ như pí tót, còn thường là 5 đến 6 lỗ. Từ nguyên liệu đơn giản của núi rừng nhưng qua bàn tay của các nghệ nhân nó đã trở thành những nhạc cụ độc đáo.

Pí pặp là pí của tình yêu, đứng đầu các loại pí. Pí pặp là loại nhạc cụ nhỏ nhất được làm bằng ống nứa mỏng, cứ sáu lỗ, nằm thẳng hàng trên một ống nứa to bằng ngón tay út của người lớn, miệng thổi là lưỡi gà bằng đồng lá dát mỏng. Pí pặp có hai chức năng chính: đệm cho hát các làn điệu dân ca và gọi người tình của các chàng trai chưa vợ…

Pí thiu làm từ những ống nứa tép già, kích thước to, nhỏ tùy theo sở thích. Độ dài khoảng 60cm, đường kính ống 2cm. Với 4 lỗ bấm là: đô, pha, son, la, âm thanh lên bổng xuống trầm, thanh thoát, nhẹ nhàng nhờ hơi đẩy vào nhiều hay ít.

Xưa, pí thiu dùng để gọi người yêu (giống như khèn bè). Nghe pí, con gái xuống thang là bố mẹ hiểu rằng chàng rể tương lai đã đến và hoàn toàn yên tâm. Đôi khi buồn, người Thái cũng mang pí thiu ra thổi. Giai điệu lúc này càng mênh mang, xa vắng, thổn thức. Đêm càng khuya, nghe pí thiu lòng càng bâng khuâng, khó tả.

Pí tót là loại khá độc đáo và cũng khá khó trong cách sử dụng. Pí tót là một ống nứa bánh tẻ nhỏ, dài 60cm. Khoét lỗ thổi từ đầu ống 10 - 15cm và một lỗ bấm cách đuôi cũng với độ dài tương tự.

Pí tót là loại pí chỉ có 1 lỗ bấm duy nhất, khi sử dụng đòi hỏi người ta phải điều khiển bằng hơi kèm theo kỹ thuật rung của yết hầu và bằng kỹ thuật điêu luyện bấm ngón. Nhiều nghệ nhân còn có thể đạt tới trình độ cao là lồng cả tiếng nói trong hơi thở rồi phát ra cùng một lúc với âm điệu thật của pí tót. Pí tót không có thang 7 âm, thường là rê, mi, son, la, đô. Âm thanh của pí tót nghe man mác buồn.

Những ngày vui, bà con thường tổ chức ăn uống, kèm theo các điệu xoè, khắp, then. Khi ấy, pí được coi là “bà chúa” của cuộc vui, các làn điệu khắp, then được các loại pí phụ họa, giữ giọng và lấp khoảng trống, chỉ như thế cuộc vui mới thực sự hấp dẫn.

Dù là khắp mời rượu, khắp đố, khắp ca ngợi quê hương, làng bản, khắp giao duyên nhưng khi tiếng pí vang lên thì không khí có náo nhiệt đến đâu cũng phải lắng xuống để thưởng thức cái đằm thắm, mượt mà của các loại pí.

Có thể nói, đối với người dân Thái, đặc biệt là các chàng trai, cô gái, cây pí đã trở thành một nhạc cụ không thể thiếu trong đời sống tinh thần của họ. Mỗi loại là một âm điệu, một sắc thái tuy đều dùng hơi để thổi. Pí đã có mặt trên các sàn diễn nghệ thuật quần chúng của tỉnh, huyện, cũng như cả Trung ương, pí hiện hữu trong đời sống thường nhật của đồng bào, pí cũng trở thành những món quà lưu niệm đối với những du khách gần xa.

Thổi pí kết hợp với hát giao duyên đã và đang là một nột đẹp văn hóa truyền thống của người Thái Mường Lò.

Hứa Xuân Thắng