Đặc biệt người Thái có chữ viết riêng nên trong kho tàng văn học dân gian có vốn văn học cổ truyền qúy báu với kho tàng truyện thần thoại, cổ tích, dân gian, truyền thuyết, truyện thơ… và một số luật lệ còn được lưu giữ, truyền lại khá nguyên vẹn qua các bản ghi chép bằng chữ Thái cổ trên giấy bản, giấy dó hoặc trên lá cây.

Đây thực sự là những tác phẩm văn học cổ từ nội dung đến hình thức, trong đó có một số tác phẩm đặc sắc đã để lại rất nhiều ý nghĩa cho thế hệ sau, trong số này phải kể đến 3 tác phẩm tiêu biểu: “Xống chụ xon xao” (Tiễn dặn người yêu), “Lưu Hồng và nàng Ngam” và truyện “An Đức”.

1. “Xống chụ xon xao” là một truyện thơ, kể về một đôi trẻ lớn lên rồi họ yêu nhau. Trong hạnh phúc tình yêu họ cảm thấy nhiều lo ngại. Chàng trai chạy vạy tìm sắm lễ vật, rồi tìm đến xin ở rể nhà cô gái. Nhưng cha mẹ cô chê anh nghèo hèn, không nhận lời. Cùng lúc đó , một người trai khác cũng đến xin ở rể. Cha mẹ cô bằng lòng ngay.

Khi cô gái biết chuyện thì mọi việc đã thu xếp xong. Cô hết sức đau đớn, nhà cô có người ở rể - cô đã có chồng. Nhận được tin này, chàng trai đau khổ vô cùng. Anh quyết chí đi buôn làm giàu, dặn cô gái dù thế nào cũng chờ và tin ở anh. Cuộc tiễn dặn của đôi bạn tình khi đau đớn, khi phấn khích.

Năm tháng tiếp nối nhau... một năm, hai năm rồi bảy năm sau nữa, anh trở về. Phần về phía cô gái, sau một thời gian, nhà chồng đuổi cô về nhà mẹ đẻ. Cô vừa về lại có người đến hỏi, cha mẹ bán đứt cô cho một gia đình cửa quan. Ở đây cô càng khổ hơn. Họ lại đem cô ra chợ bán rao với giá chỉ "một cuộn lá dong đổi lấy người"... Và rồi người đổi lấy cô với giá như thế chính lại là người yêu cũ của cô. Bây giờ anh đã có nhà cao cửa rộng, vợ con êm ấm. Đôi bạn tình nhận ra nhau. Anh quyết định lấy cô làm vợ, còn người vợ anh đã lấy thì anh tiễn đưa cẩn thận về nhà cha mẹ đẻ người ta.

Tác phẩm “Xống chụ xon xao” là một tác phẩm lớn, nổi tiếng có giá trị văn hóa cao, được nhân dân Thái yêu mến, say mê, là niềm tự hào của dân tộc Thái. Sức lôi cuốn của Tiễn dặn người yêu có thể được thấy qua câu ca từ từ xưa của người Thái: "Hát Tiễn dặn lên, gà ấp phải bỏ ổ, cô gái quên hái rau, anh đi cày, quên đi cày…".

2. Truyện Lưu Hồng và nàng Ngam kể về Lưu Hồng và nàng Ngam yêu nhau, lấy nhau rồi sinh được một người con trai đặt tên là Lưu Chang. Ít lâu sau Lưu Hồng đã thầm yêu trộm nhớ một người phụ nữ đó là vợ thầy Tăng. Thầy Tăng là người đã từng rất mực yêu quý dạy dỗ Lưu Hồng. Vì tình yêu với vợ thầy Tăng mà Lưu Hồng đem âm mưu giết hại thầy Tăng và lừa đẩy con đẻ Lưu Chang của mình xuống sông.

Lưu Chang ở dưới âm phủ  đã được Vua Long Vương chăm sóc nuôi nấng sung sướng nhưng vì thương nhớ mẹ, Lưu Chang đã xin nhà vua cho trở về trần gian để gặp lại mẹ. Nàng Ngam tưởng mình nằm mơ nhưng sự thật hai mẹ con đã được gặp lại nhau. Lưu Hồng thấy Lưu Chang mang về nhiều của cải và biết được chuyện con có được nhiều vàng bạc, lòng tham vô hạn nổi lên, Lưu Hồng đã nhảy xuống sông để muốn gặp vua Long Vương xin vàng bạc và ông đã chết đuối, kết thúc cuộc đời độc ác, tham lam của mình…

3. Tập truyện An Đức là một bài trường ca trong tình yêu bất hủ của  chàng trai An Đức với nàng Chiêu Nghĩa. Cuộc sống hạnh phúc của họ chỉ được trong khoảnh khắc ngắn ngủi thì một kẻ gian ác có quyền thế tên Cửu Hoa đến giết hại chồng nàng rồi cướp nàng Chiêu về làm vợ. Cuộc sống tủi nhục bất hạnh của nàng trải qua năm tháng triền miên cộng với sự nhớ nhung chồng cũ An Đức của mình, nàng đã tự sát mong kiếp mới được gặp lại chồng cũ. An Đức bị giết hại oan ức, đổi kiếp tái sinh lên trời đã được đức chúa trời hiểu thấu và sai người tìm nàng Chiêu cho An Đức.

Trải qua những lần tìm kiếm…, khi trở lại cõi trần với quê hương bản mường yêu quý của mình, An Đức và Chiêu Nghĩa không những là tình thủy chung trong sáng mà còn là tình thương nghĩa nặng. Chàng An Đức và nàng Chiêu Nghĩa đã được dân qúy trọng phong tặng ngai vua và từ đó những bất công, bất hạnh đã không còn nữa, dân bản mường đâu đâu cũng được hưởng cuộc sống yên vui từ thế hệ này qua thế hệ khác.

Trong kho tàng văn học của người Thái, đây là những tài liệu cổ quý hiếm đã được lược dịch, hiện đang được Thư viện tỉnh lưu giữ, bảo quản và phục vụ bạn đọc tại Kho tài liệu địa chí của Thư viện tỉnh Yên Bái. Bạn đọc cũng có thể xem trực tiếp tài liệu toàn văn theo địa chỉ:
thuvientinhyenbai.gov.com/Bộ sưu tập tài liệu cổ.

Trần Thị Thủy