Nhiều nhà nghiên cứu và các vị sư tu hành tại Tây Thiên cho rằng, tên gọi vùng đất này ghi dấu sự kiện những nhà sư đến từ phía tây (Ấn Độ) đã dừng chân nơi đây để tu hành và truyền bá đạo Phật vào khoảng thế kỷ thứ ba trước Công nguyên. Cũng còn có một cách giải thích khác khi cho rằng, Tây Thiên là vùng đất phía chính tây của kinh đô Thăng Long thuở trước.

Trong khoảng chiều dài 11 km, chiều ngang 1 km, quần thể di tích Tây Thiên tập trung mật độ lớn các di tích, đền, chùa, thảo am thờ Mẫu và thờ Phật cùng phong cảnh tự nhiên tuyệt đẹp, hệ sinh thái phong phú, phân bố trên ngọn Thạch Bàn của dãy núi Tam Đảo. Chủ tịch UBND huyện Tam Đảo Phạm Quang Nguyên cho biết: Tây Thiên không những hấp dẫn du khách mà còn là một điểm đến hành hương trong đời sống tâm linh của người Việt. Trong quần thể di tích khu danh thắng có đền thờ Quốc Mẫu Tây Thiên Lăng Thị Tiêu, tương truyền đã có công giúp Vua Hùng thứ bảy mở mang bờ cõi, dạy dân trồng lúa, dệt vải, giữ lửa. Sau khi mất, bà tiếp tục hiển linh giúp các triều đại đánh giặc, giữ nước nên được suy tôn Quốc Mẫu. Bên cạnh những chùa cổ, du khách lên Tây Thiên còn có thể dừng chân thăm viếng Thiền viện Trúc Lâm Tây Thiên nằm trên một ngọn đồi cao 300 m so với mực nước biển và rộng 4,5 ha, được khánh thành năm 2005. Cùng với kiến trúc mang đậm phong cách Phật giáo, Thiền viện còn có một pho tượng Phật nổi tiếng bằng đá hoa cương cao 49 m.

Theo Giám đốc Công ty CP Lạc Hồng Tây Thiên Vũ Đức Bình, đơn vị quản lý hệ thống cáp treo khu danh thắng, lễ hội Tây Thiên hằng năm được tổ chức vào trung tuần tháng hai âm lịch, thu hút hàng trăm nghìn lượt du khách, người hành hương. Lễ hội có nhiều nghi thức tâm linh mang đậm bản sắc truyền thống của cư dân Bắc Bộ cùng các hoạt động thể thao, trò vui dân gian và biểu diễn nghệ thuật truyền thống của đồng bào các dân tộc dưới chân dãy Tam Đảo.

Nhờ đầu tư cơ sở hạ tầng, giữ gìn môi trường, tu bổ, tôn tạo di tích, quy hoạch khu dịch vụ khang trang, sạch đẹp, trong đó phải kể đến việc đưa vào hoạt động hệ thống cáp treo Tây Thiên và xe điện hiện đại vừa qua, khiến số lượng khách đến Tây Thiên ngày càng tăng. Dự kiến năm nay, khu danh thắng Tây Thiên sẽ đón khoảng hai triệu lượt khách.

(Theo NDĐT)