Những ngày tháng Tám lịch sử ấy, thị xã xưa - thành phố hôm nay, hừng hực khí thế đấu tranh cách mạng. Xét thấy thời cơ đã chín muồi, ngày 13/8/1945, Ủy ban quân sự cách mạng Yên Bái đề ra kế hoạch giành chính quyền ở tỉnh lỵ với hai bước.

Bước 1, dùng lực lượng vũ trang, có lính trong trại bảo an binh giúp đỡ, tước vũ khí của đơn vị này đem trang bị cho các đội vũ trang tự vệ thị xã.

Bước 2, huy động quần chúng thị xã và vùng xung quanh có lực lượng vũ trang gây áp lực đấu tranh buộc quân Nhật để ta giải tán chính quyền tay sai của chúng, lập chính quyền cách mạng của nhân dân; nếu quân Nhật ngoan cố chống lại, ta sẽ dùng lực lượng vũ trang tiến công tiêu diệt.

Sáng 16/8/1945, cuộc đàm phán giữa đại diện Ủy ban quân sự cách mạng và đại diện quân Nhật được tổ chức tại dinh Tri phủ Trấn Yên. Ta đã ra hai yêu cầu: thứ nhất, quân đội Nhật không được can thiệp vào việc giành chính quyền của Việt Minh ở thị xã Yên Bái; thứ hai, Nhật phải trao toàn bộ vũ khí đã thu được của Pháp trước đây cùng với số vũ khí của Nhật hiện có cho Việt minh. Cuộc đàm phán diễn ra trong không khí căng thẳng suốt 4 giờ đồng hồ. Đại diện quân Nhật nhận giao cho ta toàn quyền chính trị, quân sự, hành chính cùng số vũ khí mà Nhật thu được của Pháp. Còn vũ khí của Nhật thì chưa trao mà xin 48 giờ sau sẽ trả lời, vì còn chờ lệnh cấp trên. Phía ta không chấp nhận, hai bên không đạt được thỏa thuận.

Đêm 16 rạng ngày 17/8/1945, Ủy ban quân sự cách mạng lệnh cho 4 trung đội vũ trang vượt sông Hồng vào trại lính bảo an tước vũ khí địch. Quân ta khống chế toán lính gác cổng, chặn tất cả các đường ra ngoài, bắt toàn bộ chỉ huy trại, buộc chúng phải mở kho vũ khí, thu hơn 300 khẩu súng các loại, rất nhiều đạn và nhiều quân trang, quân dụng. Số vũ khí này được phân phát ngay cho tự vệ phố và các trung đội vũ trang. Nhưng liền sau đó xảy ra cuộc xung đột giữa lực lượng cách mạng với quân Nhật.

Cuộc chiến đấu diễn ra ác liệt buộc địch phải rút về cố thủ tại đồn Cao. Tối ngày 17/8/1945, ở Yên Bái đã nhận được Lệnh tổng khởi nghĩa của Ủy ban khởi nghĩa toàn quốc. Ban cán sự Đảng họp khẩn cấp chủ trương huy động quần chúng vào thị xã đấu tranh chính trị kết hợp với đấu tranh vũ trang giành chính quyền.

Sáng ngày 18/8/1945, Tỉnh trưởng Yên Bái cho 5 người mang cờ trắng, đem thư gửi lãnh đạo ta đề nghị ngừng bắn và tiến hành đàm phán với Nhật. Phía ta đồng ý ngừng bắn từ lúc 8 giờ sáng (19/8/1945) đến 19 giờ cùng ngày và tổ chức cuộc đàm phán vào lúc 14 giờ ngày 19/8 ở Dinh tỉnh trưởng. Tại cuộc đàm phán, ta đưa ra 2 yêu cầu: thứ nhất, quân đội Nhật không được can thiệp vào việc lập chính quyền Việt Minh ở tỉnh Yên Bái; thứ hai, quân đội Nhật đi lại ở thị xã Yên Bái phải báo cáo cho quân Việt Minh biết, nếu đi bằng ô tô, xe máy phải cắm 2 lá cờ: cờ Nhật và cờ Việt Minh. Đại diện quân Nhật đã phải chấp nhận các yêu cầu này. Ta đồng ý để quân Nhật tiếp tục đóng ở đồn Cao, sẵn sàng cung cấp cho chúng một phần lương thực, thực phẩm, tạo điều kiện cho chúng rút quân an toàn. Với thành công của lần đàm phán này, cuộc khởi nghĩa giành chính quyền về tay cách mạng của nhân dân Yên Bái đã toàn thắng.

Sáng 20/8/1945, các đơn vị vũ trang cách mạng tiếp tục tiếp quản toàn bộ thị xã. Hôm ấy, hàng nghìn người già, trẻ, gái, trai từ căn cứ Vần, Đông Cuông, Yên Bình… mang theo cờ, biểu ngữ rầm rập tiến vào thị xã. Cán bộ, quân dân gặp nhau trong tư thế của người tự do, bắt đầu làm chủ vận mệnh của mình, mừng vui khôn xiết.

Ban cán sự Đảng tổ chức cuộc mít tinh quần chúng ở sân Căng thị xã Yên Bái sáng 22/8/1945, thu hút gần một vạn người tham dự. Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời tỉnh Yên Bái làm lễ ra mắt nhân dân; đồng chí Ngô Minh Loan là Chủ tịch, đồng chí Nguyễn Phúc là Phó chủ tịch.

Thay mặt Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời, đồng chí Nguyễn Phúc tuyên bố xóa bỏ chế độ thực dân phong kiến; công bố chính sách của Mặt trận Việt Minh, kêu gọi nhân dân các dân tộc trong tỉnh đoàn kết ủng hộ, giúp đỡ chính quyền cách mạng sẵn sàng đập tan mọi âm mưu của đế quốc và các thế lực phản động, vượt qua mọi khó khăn gian khổ quyết tâm bảo vệ thành quả cách mạng, từng bước xây dựng cuộc sống mới.

Đã 67 năm trôi qua, nhưng mỗi người dân Yên Bái nói chung và thành phố Yên Bái nói riêng không thể nào quên những giờ phút thiêng liêng ấy, khi chính quyền đã thực sự về tay nhân dân. Người dân Yên Bái ghi sâu niềm tự hào được làm chủ vận mệnh quê hương, đất nước góp sức làm nên cách mạng tháng Tám thành công!

Thầy và trò Trường THCS xã Việt Hồng (Trấn Yên) bên di tích nhà ông Trần Đình Khánh - trụ sở đầu tiên của Ủy ban cách mạng lâm thời tỉnh Yên Bái trong cụm di tích Chiến khu Vần.( Ảnh: Hoàng Nhâm)

Đào Minh