Đầu tháng 5/1945, đồng chí Ngô Minh Loan được đồng chí Trần Quốc Hoàn - Bí thư xứ ủy Bắc Kỳ giao nhiệm vụ lên lãnh đạo chiến khu Vần  - Hiền lương, thay đồng chí Nguyễn Duy Thân về Trung ương nhận nhiệm vụ mới. Trong bối cảnh Nhật đã đảo chính Pháp, nắm quyền cai trị Đông Dương, khí thế cách mạng của quần chúng ngày một lên cao, nhiệm vụ trọng tâm giao cho đồng chí Ngô Minh Loan là “gây dựng cơ sở chính trị để đón thời cơ”.

Đồng chí Ngô Minh Loan đã tới các làng, xã gặp các kỳ hào của chế độ thực dân, phong kiến có cảm tình với cách mạng, như ông Trần Đình Khánh - Chánh tổng Lương Ca, Đặng Bá Lâu - Chánh hội làng Na Sa, Dương Huy Diệu - Chánh tổng Hậu Bổng... Khi thấy quần chúng muốn nổi dậy lật đổ chính quyền cũ, Chi bộ Đảng chiến khu Vần - Hiền Lương, với 5 đảng viên chính thức (trong đó Yên Bái có 3 đồng chí là Đào Đình Bảng, Mai Văn Ty, Nguyễn Minh Đăng) đã họp phân tích tình hình và đi đến kết luận: Đón thời cơ tốt nhất là chủ động xây dựng lực lượng vũ trang, lực lượng vũ trang phát triển, có chiến công sẽ củng cố lòng tin của quần chúng vào cách mạng.

Vấn đề cốt tử của lực lượng vũ trang là súng đạn. Lãnh đạo chiến khu đã vận động các chức sắc của chính quyền tay sai gom súng, đạn ủng hộ cách mạng. Đây là cách làm sáng tạo, bởi các chức sắc ở địa phương luôn bị thực dân Pháp khinh rẻ, bị ép buộc, khi được cách mạng tôn trọng, khuyến khích, đề cao, họ sẵn sàng ủng hộ vũ khí, tiền của.

Nắm bắt được nguyện vọng của quần chúng và các kỳ hào muốn nổi lên lật đổ chế độ thực dân, phong kiến, một mặt Chi bộ quyết định tiếp tục đẩy mạnh xây dựng cơ sở cách mạng, chú trọng xây dựng lực lượng ở thị xã Phú Thọ và thị xã Yên Bái, mặt khác tuyên truyền nhân dân, các kỳ hào tham gia du kích, ủng hộ lương thực, vũ khí chờ thời cơ chín muồi sẽ thành lập đội du kích.

Đồng chí Ngô Minh Loan - Bí thư Chi bộ đã căn dặn đồng chí Mai Văn Ty và Minh Đăng về bồi dưỡng kết nạp đồng chí Nguyễn Chí Dũng vào Đảng, khi đó có 3 đảng viên đủ điều kiện để thành lập chi bộ riêng của Yên Bái. Đồng thời xây dựng cơ sở cách mạng trong công nhân xưởng Đề pô, trong đám quan trường, vận động bảo an mang súng theo cách mạng.

 Chi bộ thấy thời cơ đã đến, quyết định thành lập đội du kích. Ngày 14/5/1945, tại Gò Chùa, làng Hiền Lương, đội du kích ra đời, lấy tên là đội du kích Âu Cơ. Lúc đầu đội du kích có 33 người, trong đó có 22 người là chánh tổng, chánh hội, trưởng bạ, lý trưởng, phó lý, cựu binh... nghĩa là đủ thành phần của chế độ cũ. Vũ khí của đội du kích gồm 22 súng trường, một trung liên, một súng lục và năm ngàn viên đạn. Để thuận tiện cho hoạt động, đội du kích chuyển về làng Vân Hội, rồi Hạ Bằng La.

Khí thế sôi sục đánh giặc ngày một lên cao, nhiều thanh niên ở các làng tiếp tục gia nhập đội. Được tin đội du kích Âu Cơ ra đời, ngày 19/6/1945 tuần phủ Yên Bái Đỗ Văn Bình đã ra lệnh cho tri phủ Trấn Yên An Văn Tùng và Chánh quản Nguyễn Văn Khoát dẫn 40 lính bảo an theo đường ngòi Chanh tiến vào Vân Hội  tìm đội du kích. Đến Vân Hội, sợ du kích tiêu diệt, Tri phủ Trấn Yên kéo quân về Vần, bắt gia đình ông chánh Khánh phục dịch.

Sau khi nghiên cứu nắm chắc tình hình địch, du kích chia thành 5 nhóm bao vây quân địch. Tảng sáng hôm sau khi quân địch đang ngủ say, bất ngờ đội du kích đồng loạt nổ súng vào bọn bảo an. Sau phút hoảng loạn, thầy, tớ bảo an bỏ chạy vào rừng. Lãnh đạo đội du kích quyết định kêu gọi quân địch đầu hàng, tránh đổ máu không cần thiết. Nửa tiếng sau, tri phủ Trấn Yên và chánh Khoát cùng lính bảo an ra đầu hàng đội du kích và ký vào bản cam kết với nội dung: “Chúng tôi là An Văn Tùng - Tri phủ Trấn Yên, Nguyễn Văn Khoát - Chánh quản bảo an Yên Bái xin hàng và vô cùng cảm ơn đội du kích tha tội chết, xin tuân lệnh ngài chỉ huy trưởng đội du kích, sẽ báo cáo Tỉnh trưởng Đỗ văn Bình thi hành những điều đã cam kết”. Đây là văn bản đầu tiên xác nhận sự sụp đổ của chính quyền bù nhìn trước đội du kích Âu Cơ và nhân dân vùng chiến khu.

Sau thất bại thảm hại của lính bảo an, ngày 25/6/1945, một toán quân Nhật gồm 20 tên, do một tên quan hai chỉ huy, theo đường 13 vào Mỵ, Thanh Bồng để tìm diệt đội du kích. Lính Nhật ra lệnh cho bảo an tìm bắt thuyền của dân để theo ngòi Vần ra Hiền Lương tìm du kích. Lãnh đạo đội du kích nhận định quân địch tuy ít nhưng là đội quân thiện chiến, được trang bị vũ khí tốt, hỏa lực mạnh, muốn tiêu diệt được chỉ đánh phục kích.

Đội du kích đã chọn Đèo Giang án ngữ từ Vần ra Hiền Lương để phục kích. Đến chiều tối quân địch lọt vào trận địa mai phục, ta nổ súng diệt 4 tên, trong đó có tên chỉ huy. Bọn Nhật bị tấn công bất ngờ, hoảng hốt nhảy xuống nước bơi vào bờ và bắn loạn xạ. Quân ta rút lui an toàn về Đồng Yếng. Bọn Nhật cho mò vớt những tên chết dưới ngòi, chở ra Hiền Lương.

Trước thắng lợi giòn giã của đội du kích Âu Cơ, nhân dân càng tin tưởng vào lực lượng vũ trang cách mạng, tin tưởng ngày đánh đổ thực dân phong kiến sắp đến gần. Đồng bào thị xã Yên Bái đã cử một đoàn đại biểu do đồng chí Mai Văn Ty dẫn đầu đến ủy lạo đội du kích. Nhiều lính bảo an, cai, đội, có khi cả tiểu đội, trung đội mang súng theo du kích, đội du kích phát triển nhanh chóng, lên tới 400 người. Theo đề nghị của đồng chí Ngô Minh Loan, Xứ ủy Bắc kỳ đã cử đồng chí Bình Phương lên đảm nhận chức vụ đội trưởng đội du kích, đồng chí Ngô Minh Loan làm chính trị viên.

Ngày 30/6/1945, lãnh đạo chiến khu Vần - Hiền Lương đã tổ chức mừng chiến thắng ở đình Hiền Lương. Đông đảo nhân dân trong vùng đã tham dự. Đồng chí Ngô Minh Loan đã báo cáo về hai trận chiến thắng quan trọng của quân ta, trong đó có sự giúp đỡ to lớn của nhân dân, đồng chí cũng thông báo quyết định của Xứ ủy Bắc kỳ về việc thành lập Ban chấp hành lâm thời liên tỉnh Phú Yên (Phú Thọ và Yên Bái), do đồng chí Ngô Minh Loan làm bí thư, đồng chí Bình Phương và Lê Quang Ấn là ủy viên.

Đội du kích lên kế hoạch tiến vào giải phóng Nghĩa Lộ, các huyện phía Nam tỉnh Sơn La và các huyện Tây Bắc tỉnh Yên Bái. Khi quân ta còn cách Nghĩa Lộ 2km, thì Tri huyện Văn Chấn Đặng Quang Lộc và tên quản Nhượng đồn bảo an cùng bọn tùy tùng mang cờ trắng đến xin hàng. Thừa thắng, ta cử một phân đội do đồng chí Cự và đồng chí Trần Đức Sắc đi giải phóng Văn Bàn, Than Uyên, một phân đội đi giải phóng châu Phù Yên.  Quân giải phóng tiến đến đâu là ở đó ngụy quyền tan dã. Như vậy, trong một thời gian ngắn, hầu hết các huyện của Yên Bái, một nửa số huyện của Phú Thọ và một huyện của Sơn La được giải phóng. Địch chỉ còn đủ sức co cụm lại để chống đỡ, cố duy trì sức sống tàn lụi.

Với thuận lợi trên, Ban Chấp hành lâm thời quyết định đưa hai phân đội ra căn cứ Lương Tâm cách thị xã Yên Bái 25km chờ thời cơ đánh vào thị xã. Đêm 16 rạng ngày 17 tháng 8 năm 1945, bốn trung đội giải phóng quân đã vượt sông Hồng, tiến đánh quân Nhật và bè lũ bù nhìn tại thị xã Yên Bái và ngày 21/8 ta giải phóng hoàn toàn thị xã, đập tan chế độ thực dân, phong kiến.

Trần Thi