Xã Mường Lai, huyện Lục Yên được hợp nhất từ 2 xã là Cổ Văn và Từ Hiếu, thuộc tổng Lịch Hạ, vùng quê có truyền thống yêu nước chống giặc ngoại xâm.

Sử sách còn ghi rõ: Cuối tháng 4/1945, đoàn cán bộ tuyên truyền giải phóng quân do đội Anh (Lê Văn Hưu) và đội Hà (Nông Văn Hoắc) chỉ huy, từ Hàm Yên, Tuyên Quang bất ngờ đến xã Cổ Văn vào nhà lý trưởng Nghiêm Văn Tuân tuyên truyền chính sách Mặt trận Việt Minh, thành lập khu căn cứ cách mạng đặt tên là “Khu Lê Lợi” (trực thuộc khu giải phóng Tuyên - Thái - Hà); khí thế cách mạng hừng hực buộc các quan lại theo Việt Minh, nộp ấn tín, bàn giao chính quyền cho cách mạng.

Ngày 14/6/1945 cách mạng thành công ở Mường Lai, ban lãnh đạo Việt Minh thành lập Ủy ban cách mạng lâm thời, các đoàn thể Việt Minh, thành lập đơn vị tự vệ chiến đấu, đơn vị dân quân nhằm bảo vệ khu căn cứ và tuyên truyền chính sách Việt Minh đến các xã lân cận. Từ Mường Lai, cao trào cách mạng lan rộng khắp huyện. Đến tháng 8/1945 cách mạng toàn thắng, Khu căn cứ cách mạng Lê Lợi (Mường Lai) giữ được an toàn tuyệt đối. Nơi thành lập đội du kích Cổ Văn được công nhận là di tích lịch sử cách mạng cấp tỉnh.Xã Mường Lai được Đảng và Nhà nước trao tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp.

Phát huy truyền thống anh hùng vẻ vang, hôm nay Mường Lai cùng đoàn kết, sáng tạo, vượt khó vươn lên xây dựng vùng quê no ấm, giàu đẹp. Thành tựu nổi bật mà Đảng bộ, chính quyền và đồng bào Tày, Kinh, Nùng, Mường, Cao Lan… ở Mường Lai đạt được chính là lĩnh vực phát triển kinh tế. Không ẩn chứa nhiều tài nguyên khoáng sản, không có lợi thế về thị trường, đường giao thông… Đảng bộ, chính quyền xã Mường Lai xây dựng chủ trương, định hướng để nhân dân phát triển kinh tế nông lâm nghiệp, tận dụng đồi gò, đồng bãi, ứng dụng khoa học kỹ thuật vào tăng gia, sản xuất để nâng cao năng suất, chất lượng và giá trị cây trồng, vật nuôi góp phần đẩy nhanh công cuộc xóa đói, giảm nghèo. Với tổng diện tích 874ha cây lương thực, tổng sản lượng lương thực có hạt năm 2014 của Mường Lai đã đạt 4.530 tấn.

Để đảm bảo năng suất và sản lượng lương thực, xã đã duy trì ổn định cơ cấu giống lúa, trong đó giống lai từ 60 đến 70%, còn lại là giống thuần; quá trình sản xuất tuân thủ nghiêm quy trình kỹ thuật đặc biệt là lịch gieo cấy, bón phân, chăm sóc và phòng trừ sâu bệnh. Nhờ đó, từ nhiều năm nay năng suất lúa ở Mường Lai đã ổn định từ 55 đến 57 tạ/ha/vụ.

Cùng với lúa, cây ngô đang được bà con đầu tư, mở rộng diện tích, từ các bãi màu ven đồi, ven suối, diện tích ngô đang tăng nhanh trên ruộng hai vụ lúa và tới đây là lên các nương đồi. Đồng chí Hoàng Văn Mới - Lãnh đạo xã Mường Lai cho biết: “Các giống ngô C919, NK4300, MX4 bà con đã rất mê, cho năng suất và sản lượng khá, dù vậy chúng tôi chưa thỏa mãn với con số  127,2ha ngô toàn xã, trong đó 90ha ngô đông. Xã đã có chủ trương tiếp tục vận động bà con tăng mạnh diện tích ngô đông trên đất hai vụ lúa và ngô đồi trong những mùa vụ tới”.

Thành tựu về sản xuất lương thực là tiền đề vững chắc cho chăn nuôi phát triển, thóc lúa, sản phẩn nông sản phụ được chế biến làm thức ăn chăn nuôi, vì thế mà đàn trâu, lợn, gà và nhất là nghề cá ở Mường Lai đã phát triển nhanh và bền vững từ nhiều năm qua. Theo thống kê, đến nay đàn trâu của xã đạt gần 1.000 con, đàn lợn vài nghìn con và hàng vạn con gia cầm. Nhiều hộ dân đã mạnh dạn đầu tư, tiếp cận với chăn nuôi tập trung, bán công nghiệp và thu được những kết quả khá, giờ việc nuôi vài chục đầu lợn, vài trăm con gà, vịt đã không còn là trường hợp cá biệt ở Mương Lai.

Tiềm năng chăn nuôi thủy sản đang được bà con Mường Lai khai thác và phát huy, với 68,5ha diện tích mặt nước, trong đó có 44,5ha ao hồ nghề cá đang phát triển mạnh ở khắp các thôn, bản trong toàn xã, sản lượng cá thu được năm 2014 đạt 215 tấn, năm nay sản lượng chắc chắn còn tăng mạnh vì thời tiết thuận lợi, nhiều hộ đầu tư thâm canh và chọn lựa nhiều giống cá chất lượng tốt như rô đơn tính, chép lai để nuôi. Cá Mường Lai đã có thương hiệu vì môi trường trong lành giúp thịt cá thơm ngon nên nghề cá ở Mường Lai sẽ còn phát triển, nhiều hộ đang tiếp tục cải tạo ao nuôi, đắp thêm hồ đập mở rộng diện tích.

Hôm nay, dưới gốc đa cổ thụ - nơi Đội du kích Cổ Văn ra đời và xuất trận thu về nhiều chiến công lớn, nhịp sống mới đã hình thành, nhà xây, xe máy, phương tiện sinh hoạt tiện nghi, hiện đại, cuộc sống người dân trên quê hương cách mạng đã no đủ hơn. Tuy vậy, Mường Lai vẫn còn trên 20% số hộ thuộc diện nghèo (tính đến 31/12/2014) là tỷ lệ không nhỏ đòi hỏi cần sự nỗ lực hơn nữa của cấp ủy, chính quyền và người dân. Cần phải có những giải pháp mạnh mang tính đột phá để Mường Lai giàu mạnh, dân Mường Lai hết nghèo, xứng đáng với truyền thống anh hùng là nhiệm vụ quan trọng, của cả Đảng bộ và nhân dân toàn xã.

Lê Phiên