Cây nhãn đã gắn bó với người dân Sơn Thịnh từ rất lâu nhưng chủ yếu là nhãn bản địa năng suất, chất lượng kém. Từ năm 1999-2000, chương trình nhãn hoá đã được đưa vào nghị quyết của Đảng bộ xã Sơn Thịnh. Thế là, các giống nhãn mới, nhãn có thương hiệu ở nhiều địa phương khác được đem về trồng. Nhãn đã trở thành cây trồng chủ lực, giúp người dân xoá đói giảm nghèo và làm giàu.

Thời điểm đó, nhà nào cũng trồng nhãn, nhãn vây kín quanh nhà, còn leo lên cả sườn đồi. Diện tích trồng nhãn có thời điểm lên trên 200ha. Nhãn cho năng suất, chất lượng không kém gì những vùng nhãn nổi tiếng ở miền Bắc. Hàng năm, bà con thu về hàng tỷ đồng, có nhà thu về hàng trăm triệu đồng. Giá cả ổn định, người trồng nhãn phất lên trông thấy, nhiều nhà còn mở lò sấy, chế biến long nhãn để tăng thu nhập và giải quyết việc làm cho lao động địa phương.

Tuy nhiên, trong vòng 3 năm trở lại đây cây nhãn đang dần mất đi vị thế. Nhiều cây nhãn đã bị thoái hoá dẫn đến chất lượng giảm, năng suất kém và thị trường bấp bênh khiến không ít gia đình phải chặt bỏ trồng cây khác. Vào mùa nhãn, không còn nhộn nhịp cảnh các tư thương, chủ lò long nhãn đến gõ cửa từng nhà nữa. Nhãn mất mùa một phần do khí hậu thời tiết có phần khắc nghiệt, một số diện tích đã già cỗi nên không ra quả... nhưng có lẽ nguyên nhân chính là do khâu tuyển chọn giống không bảo đảm dẫn đến nhiều cây không ra quả hoặc có ra thì thưa thớt hoặc quả nhỏ, chất lượng quả rất kém.

Bên cạnh đó, việc trồng nhãn của người dân rất tự phát và khi nhãn đến kỳ ra hoa kết trái không áp dụng các biện pháp kỹ thuật nào mà cứ phụ thuộc vào tự nhiên. Năm 2009, nhiều nhà bị mất trắng không được thu hoạch vì nhãn không có quả, nhà nào chăm sóc đặc biệt và áp dụng kỹ thuật thì mới có nhưng sản lượng cũng giảm sút đáng kể. Lượng nhãn ít hơn nhưng giá năm nay cũng không tăng so với trước. Giá bán tại gốc chỉ 5-6.000đồng/kg; giá bán tại các chợ 8-10.000đồng/kg. Người dân thu hái chủ yếu là bán phục vụ người dân địa phương, chỉ một số ít được đưa ra thị trường thành phố Yên Bái.

Nhãn mất mùa, chất lượng kém, nguồn thu nhập bấp bênh khiến nhiều nhà phá bỏ chuyển đổi cây trồng khác. Hiện đã có trên 100 ha nhãn đã bị phá bỏ chuyển sang trồng cây màu và trồng rừng kinh tế. Những diện tích nhãn được giữ lại chủ yếu trồng ở đất bằng, nhãn trồng trên đất đồi rừng người dân đã chặt bỏ hết.

Ông Hà Xuân Hải - Phó chủ tịch UBND xã cho biết: “Sơn Thịnh là địa phương đi đầu trong phong trào trồng nhãn và đây là loại cây trồng chủ lực của xã. Thế nhưng, 3 năm trở lại đây nhãn liên tục mất mùa, chất lượng cũng giảm sút nên nhiều người dân đã phá bỏ để trồng cây nguyên liệu giấy khiến diện tích nhãn liên tục bị giảm sút và đến thời điểm này toàn xã chỉ có 120ha. Những diện tích còn lại, người dân đang chặt dần và cứ đà này chỉ một hai năm nữa Sơn Thịnh sẽ xoá sổ cây nhãn”.

Theo nhiều người dân ở đây thì cây nhãn đã gắn bó với họ từ rất lâu, đất đai, khí hậu ở Sơn Thịnh cũng rất phù hợp với việc trồng nhãn. Thực tế ở Sơn Thịnh vẫn loay hoay chưa tìm được cây trồng nào cho hiệu quả kinh tế hơn. Do vậy, Sơn Thịnh đang tìm mọi cách để giữ những diện tích còn lại bằng cách vận động nhân dân cải tạo, nâng cao chất lượng nhãn bằng kỹ thuật ghép cành bằng giống nhãn lồng Hưng Yên (chủ yếu là diện tích trồng trên đất bằng); kết hợp với Trường trung cấp Nông - Lâm nghiệp Yên Bái làm thí điểm 200 cây nhãn trên diện tích 5000 m2 tại thôn Hà Thịnh, Phù Sơn và đến đầu tháng 9 bắt đầu ghép, nếu có hiệu quả kinh tế sẽ tiếp tục nhân rộng. Những giải pháp đó là tốt nhưng vẫn chưa giải quyết hết căn cớ của việc nhãn mất mùa. Cái chính hiện nay là cần vận động nhân dân áp dụng tiến bộ khoa học vào trồng nhãn chứ không thể trồng và phát triển theo kiểu tự phát “trời cho thì ăn”.

Bên cạnh đó, huyện cũng cần chính sách hỗ trợ từ kỹ thuật, kinh phí để các hộ dân thay thế giống nhãn già cỗi bằng các giống mới có năng suất chất lượng cao hơn, đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của thị trường đang có những đòi hỏi khắt khe về chất lượng. Có làm được như vậy, Sơn Thịnh mới giữ được vùng nhãn và cây nhãn mới phát huy được đúng vị thế của nó.

Văn Thông