Giờ đây đi khắp các chợ ở thành phố Yên Bái, thị trấn huyện Yên Bình để kiếm bữa cá ngon từ hồ Thác Bà là chuyện rất khó khăn bởi cá hồ mỗi chợ thường lèo tèo vài mớ tép dầu, cá thiểu, cá mương. Trong chợ, hầu hết là cá đầm, cá ao, những người bán cá cho biết nguồn cá này cơ bản được cất ở Phú Thọ lên.

Vì sao vựa cá một thời để lại dấu ấn cho các chợ ở thành phố Yên Bái cũng như huyện Yên Bình, Lục Yên như: vền, mè trắng, ngạnh, trắm, trôi,, măng... nay lại vắng bóng? Mối băn khoăn ấy đã thôi thúc tôi tìm về những bến cá Km 11, Km 12 và cảng Hương Lý trên địa bàn thị trấn Yên Bình (Yên Bình). 5 - 6 năm trở về trước, đây vừa là đầu mối đi về của người dân vùng Đông Hồ và cũng là bến cá mỗi chiều khi thuyền cập bến.

Anh Sơn, có biệt danh là “Sơn Béo” nhà ở Km 10 thị trấn Yên Bình làm nghề thu mua thủy sản trên hồ đã khá nhiều năm cho biết: "Bây giờ có cá tôm gì nữa đâu anh! Cách đây 3-4 năm mỗi ngày em gom được 4 đến 5 tạ cá mang về Hà Nội nhưng nay gom khắp nơi chỉ được 1 tạ mỗi ngày nên em chuyển sang buôn hải sản từ miền xuôi lên Yên Bái. Bến cảng Hương Lý bây giờ cũng chỉ còn mình anh Lương mua gom được tạ tôm mỗi ngày và sản lượng này cũng đã giảm 4-5 lần so với vài năm về trước”.

Trên vùng hồ Thác Bà này còn hai điểm đầu mối thu gom hải sản khá tập trung nữa, đó là điểm xã Phúc An và xã Mông Sơn. Điểm xã Phúc An thu mua thủy sản của dân ven hồ cả hai xã liền kề là Vũ Linh, Yên Thành nhưng nay nước cạn, cá hiếm nên bến cá này dường như không còn hoạt động.

May mắn gặp được một vài ngư phủ mới đi đánh cá bằng kích điện sau một đêm trở về với vài cân cá mỗi thuyền, họ đều có chung tâm sự là nếu có việc gì kiếm được trăm nghìn mỗi ngày thì cũng chẳng làm cái nghề này vừa vất vả, cực nhọc lại gặp lúc xăng dầu lên giá, cá ít nên thu nhập chẳng đáng là bao. Có người nói, trước đây trong vùng có khá nhiều người sắm thuyền đánh cá nhưng giờ thuyền chỉ còn dùng vào việc đi làm rừng trên đảo hồ hoặc đi sang bến Km 11 để lên thị trấn tìm việc làm thuê. Nhiều người ở Yên Thành bán thuyền để sang hồ thủy điện Sơn La đánh bắt cá tôm.

Bác Hinh -công nhân Lâm trường Yên Bình về hưu, nhà liền kề với bến Km 11 cho biết: "Nhóm thuyền Phúc An đi làm thuê là mấy chiếc neo túm tụm đằng kia. Mà cứ gì dân Phúc An bỏ nghề chài lưới. Trước tết, nếu chú vào bến này thì riêng thuyền đánh kích điện có tới hàng chục cái nhưng giờ còn vài cái thôi. Nhiều người bán thuyền hoặc tháo máy kéo thuyền lên bờ vì cá mú có đâu nữa mà đánh bắt". Tôi lại ngược lên bến cá Mông Sơn.

Có thể nói bến cá này nhộn nhịp thuyền bè hơn cả vì bến là nơi tập kết cá tôm gom về từ các xã: Xuân Long, Ngọc Chấn, Phúc Ninh, Cẩm Nhân, Xuân Lai, Mỹ Gia và một phần từ xã Yên Thành. Dẫu vậy, mỗi thuyền về cũng chẳng có bao nhiêu tôm cá và toàn cá tạp bé xíu như cá mương, cá thiểu, tép dầu. Những người gom tôm cá như anh Kỳ ở xã Yên Thành, anh Cường ở Mông Sơn có thâm niên hàng chục năm ở bến này đều than thở là sản lượng tôm cá mua được bây giờ kém gấp ba bốn lần so với 5 năm về trước. Họ giải thích ở các chợ Yên Bái, Yên Bình, Lục Yên hiện không có cá hồ Thác Bà là bởi hiếm lắm mới kiếm được vài cân cá vền, cá ngạnh thì chỉ cần điện một câu là nhà hàng đã đến lấy ngay. Cá mè bây giờ cũng hiếm, cá măng thì có lẽ tuyệt chủng vì mấy năm nay chẳng ai bắt được, còn cá tạp dân mình ít dùng nên chủ yếu mang đi Lào Cai bởi vùng đó ao hồ rất ít, tôm nhỏ mang về xuôi để bán được giá cao hơn.

Vì sao cá hồ Thác bà nay lại khan hiếm như vậy? Nhiều ngư phủ đã nói rằng, hồ Thác Bà tiếng là rộng lớn đến hàng ngàn ha nhưng giờ đây đã quá nhỏ bởi vô số phương tiện, lượng người cùng các kiểu đánh bắt. Ngoài việc chài lưới thông thường thì hiện nay trên hồ đang tồn tại 4 kiểu đánh bắt có tính hủy diệt rất lớn, đó là đánh cá bằng lưới úp, bằng kích điện, vó bè dụ cá bằng ánh sáng điện, nổ mìn. Có những nhóm ngư phủ trong cùng một lúc sử dụng cả 4 kiểu đánh bắt này.

Sau một ngày đánh bắt, ngư phủ này chỉ kiếm được toàn cá tạp nhỏ xíu.

Cách đây quãng chục năm, một chiếc vó bè trong đêm cất được từ 2 đến 3 tạ tép dầu là chuyện bình thường, nhưng nay một đêm kiếm 10 đến 15 cân là may rồi. Một chiếc lưới úp nếu nhử mồi mà gặp đàn nào lớn cũng dễ kiếm được vài tạ cá. Đánh cá bằng kích điện, bằng mìn thì cơ động được trên diện  rộng và đều đánh theo lối nhử mồi nên lượng cá bị sát thương cũng rất lớn. Oái oăm thay là việc đánh cá chẳng tuân theo mùa vụ nào cả.

Mùa nước cạn, cá dồn tụ thì dễ bắt và bắt được cá to. Khi có mưa rào từ tháng 4 đến tháng 8, nước lớn, nước đục, có thức ăn  thì cũng là thời điểm cá nhập đàn sinh nở. Ngư dân trên hồ rất giàu kinh nghiệm nên nơi nào cá thường quây tụ kiếm ăn, sinh sản là họ thuộc như lòng bàn tay và tập trung vây bắt. Những kiểu đánh bắt này đã để lại hậu quả thật khôn lường.

Một vài ngư phủ ở xã Yên Thành cương quyết giấu tên nhưng họ cho biết các kiểu đánh bắt tận diệt như vậy đã khiến cho cá hồ cạn kiệt vì không còn nguồn cá bố mẹ. Đơn cử như loại tép dầu mỗi vó bè kéo được hàng tạ mỗi đêm, kéo liên tục cả chục năm nay và lại đánh bắt ở cả thời điểm cá chuẩn bị sinh sản thì lấy đâu ra nguồn cá giống. Những loại cá to khác vào mùa sinh sản nếu gặp đánh mìn thì rất dễ chết hoặc không thì trứng cũng bị ảnh hưởng.

Thực tế nữa là tình trạng ô nhiễm nguồn nước, chặt phá rừng đầu nguồn cũng là nguyên nhân gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển của cá hồ. Bởi vì rừng bị chặt phá, bào mòn làm mất đi môi trường phát triển của các loại côn trùng và nhiều loại phù du khác nên sau các cơn mưa lớn cá không được cung cấp nguồn thức ăn dồi dào như trước đây. Cá đớn (cá con của các loại cá tạp) là nguồn thức ăn quan trọng cho các loài cá khác phát triển cũng bị kích điện, thuốc nổ tiêu diệt rất nhiều khi chúng còn nhỏ bằng đầu đũa.

Bên cạnh đó, còn phải kể đến một nguyên nhân vô cùng quan trọng đó là chúng ta chưa có được một chiến lược hay một giải pháp hữu hiệu nào để phát triển nguồn lợi thủy sản hồ Thác Bà. Đặc biệt, tình trạng buông lỏng quản lí của ngành chức năng để dân mặc sức tàn phá nguồn cá tôm (mỗi năm chỉ thả bổ sung một lượng nhỏ cá giống cho hồ Thác Bà; không triển khai được các mô hình nuôi trồng thủy sản trong nhân dân...) cũng góp phần làm cạn kiệt nguồn thủy sản trên hồ.

Xem ra sự suy kiệt nguồn thủy sản trên hồ Thác Bà đang chứng tỏ Yên Bái sẽ để lãng phí một nguồn lợi lớn thuỷ sản từ diện tích hàng ngàn ha mặt nước, điều đó còn đồng nghĩa với việc cuộc sống của hàng nghìn hộ dân vùng hồ Thác Bà sẽ gặp nhiều khó khăn hơn về kinh tế.

Hoàng Nhâm