Văn Chấn thuộc vùng chuyển tiếp từ các núi cao Tây Bắc thuộc dãy Hoàng Liên Sơn - Púng Luông và dãy Con Voi xuống vùng đồi trung du Phú Thọ. Các dãy núi đều chạy theo hướng Tây Bắc - Đông Nam, địa hình phức tạp, bị chia cắt mạnh, sông suối và thung lũng hẹp.

Chính đặc điểm tự nhiên này đã tạo ra những đặc trưng về đất đai, thổ nhưỡng, khí hậu với những cây đặc sản - trong đó có chè Shan tuyết cổ thụ Suối Giàng.

Về đất đai, đặc trưng là đất đỏ vàng, mùn đỏ vàng trên đá sét và biến chất, đá cát, mac ma a xít, độ dày tầng đất mịn chủ yếu nhỏ 70 cm, hàm lượng các chất dinh dưỡng đa dạng, thành phần cơ giới từ thịt nhẹ đến trung bình, trong đất có đá lẫn từ 10% - 25%.

Về khí hậu, là khí hậu nhiệt đới gió mùa, nhiệt độ trung bình/năm là 22,4⁰C, biên độ nhiệt độ ngày đêm 7,9⁰, số ngày sương mù 27,5 ngày, số ngày mưa 149,1 ngày, lượng mưa bình quân năm là 1.766 mm.

Xã Suối Giàng thuộc Văn Chấn, nằm ở độ cao từ 1.500 - 1.800 m so với mực nước biển, khí hậu ôn hòa. Chè Shan tuyết có mặt ở Suối Giàng - Văn Chấn từ bao giờ, ngay cả những người già ở đây cũng không biết rõ. Nhưng có bằng chứng khoa học là các cây chè cổ thụ ở đây đã hàng trăm năm tuổi, có những cây có đường kính tới 100 cm (phổ biến hiện nay là đường kính khoảng 20 - 40 cm). Các cây này mọc thành rừng một cách tự nhiên. Có cây chè vòng gốc tới hai người ôm mới kín.

Cùng một lúc, cây chè đón tới cả chục người trèo lên thu hái. Toàn xã Suối Giàng có hàng vạn cây chè cổ thụ trên 100 tuổi, có cây các nhà khoa học tính đến 300 năm tuổi và là một trong những cây chè tổ của thế giới còn sót lại.

Cây chè tuyết hàng trăm năm ở Suối Giàng, Yên Bái. (Ảnh: Internet)

Từ những năm 1960, Suối Giàng có khoảng 40.000 cây chè Shan cổ thụ từ 200 đến 300 tuổi. Viện sĩ K.M.Djemmukhatze thuộc Viện Sinh hóa A.Ba Cu (Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô) khi đến Suối Giàng những năm 60 của thế kỷ XX phải thốt lên: “Tôi đã đi qua 120 nước có chè trên thế giới nhưng chưa thấy ở đâu có cây chè lâu năm như ở Suối Giàng. Chè ở đây độc đáo, trong bát nước chè xanh có đủ 18 vị đầu đẳng của chè trên thế giới” (lời nói này còn ghi trong sổ lưu niệm của xã Suối Giàng).

Theo các nhà khoa học, cây chè Shan tuyết chỉ có ở hai tỉnh là Yên Bái và Hà Giang. Ở Yên Bái, thực ra chè Shan tuyết không chỉ có mặt ở xã Suối Giàng mà còn mọc hoang dại lan sang cả nhiều xã của huyện giáp ranh Trạm Tấu nhưng thương hiệu chè Shan tuyết chỉ dành riêng cho Suối Giàng và chỉ có ở đây, chè Shan tuyết mới đúng là thứ cây hấp thụ tinh túy của trời đất, tạo ra một đặc sản riêng có cho Yên Bái - Văn Chấn - Suối Giàng. Người sành chè nói, chè Suối Giàng ngon là vì nó “ngậm” sương mù mà thành tuyết.

Búp chè Suối Giàng sau chế biến còn như nguyên lớp lông tơ trắng mỏng mảnh, khi pha nước trà trong xanh vàng như mật ong chứ không vàng như các loại chè. Tuần nước đầu, trà rót ra thấy nước chỉ phơn phớt vàng nhưng lại có vị chát ngọt của mật ong rừng. Sang nước thứ hai, chè lên hương thơm ngát - một thứ hương nguyên sơ mà sang trọng.

Trà Suối Giàng mà uống ở Suối Giàng, pha bằng nước núi đá Suối Giàng mới tuyệt hảo. Ở ngay chân trung tâm xã, ngay cạnh những vườn chè cổ thụ là nhà vợ chồng Tùng - Oanh, làm chè Suối Giàng ngon có tiếng mà pha trà cũng nức tiếng như làm chè. Du khách thưởng ngoạn Suối Giàng có thể nhâm nhi những chén trà pha tới tuần nước thứ bảy mà trà uống vẫn đậm hương thơm. Mấy chuyên gia nước ngoài, lần đầu tiên lên Suối Giàng, nhìn gốc chè và được nhấp mấy ngụm trà đã ôm gốc cây cảm phục mãi thứ cây tinh túy của đất trời Tây Bắc - Yên Bái.

Chè Shan tuyết Suối Giàng là một đặc sản không chỉ được biết ở Việt Nam mà còn được biết đến ở nhiều quốc gia trên thế giới. Suối Giàng hiện là điểm đến của du khách trong và ngoài nước. Họ đến Suối Giàng không chỉ để du ngoạn cảnh đẹp hoang sơ, hùng vĩ của núi rừng Tây Bắc mà họ đến còn để thưởng thức hương vị trà chè Suối Giàng, thưởng ngoạn thiên nhiên giữa vùng chè cổ thụ hàng trăm năm tuổi danh tiếng.

Sở dĩ chè Shan tuyết Văn Chấn trở nên nổi tiếng là bởi vì nó có các phẩm chất vượt trội và các phẩm chất này được tạo nên bởi hàng loạt các yếu tố đặc thù về lịch sử phát triển, tập quán sản xuất và các điều kiện địa hình, đất đai, khí hậu.

Tuy nhiên, hiện nay, chè Shan tuyết tại Suối Giàng chưa được quan tâm đúng mức để phát huy hết giá trị về kinh tế - xã hội, tương xứng với vị thế và tầm cỡ của một vùng chè cổ thụ hàng trăm năm với những giá trị vật chất hiện hữu và văn hóa phi vật thể.

Do đó, Yên Bái cần có những đề tài khoa học nghiên cứu kỹ lưỡng về chè Shan tuyết Suối Giàng, gắn với đó là phát triển du lịch sinh thái để nâng cao vị thế của cây chè Shan tuyết ở Suối Giàng nói riêng và huyện Văn Chấn nói chung, góp phần phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao đời sống cho người dân.

Phạm Sỹ Quý