Dân quân tự vệ (DQTV) là LLVT quần chúng, không thoát ly sản xuất, công tác; là một bộ phận của LLVT nhân dân Việt Nam. 75 năm qua, dưới sự lãnh đạo đúng đắn, sáng tạo của Đảng Cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại,  được các cấp, các ngành, các địa phương quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo; được nhân dân hết lòng giúp đỡ, lực lượng DQTV đã không ngừng lớn mạnh, trưởng thành và lập nhiều thành tích to lớn, góp phần xứng đáng vào sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, cũng như sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ngày nay.

Kế thừa và phát huy truyền thống đánh giặc ngoại xâm của dân tộc, ngay từ khi mới ra đời, Đảng và Bác Hồ đã chủ trương “Vũ trang cho công nông”. Ngày 28/3/1935, Đảng ta đã có nghị quyết về Đội tự vệ, ngay sau đó, dưới sự lãnh đạo của Đảng các đội tự vệ công nông, mang tính chất là những tổ vũ trang quần chúng lần lượt được ra đời, đây chính là những cơ sở đầu tiên của LLVT nhân dân. Sau cách mạng tháng tám, DQTV được xác định là một LLVT của Nhà nước, một trong ba thứ quân của LLVT nhân dân, là công cụ chủ yếu của chính quyền nhân dân cơ sở.

Trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, lực lượng DQTV ngày càng phát triển và lớn mạnh không ngừng về mọi mặt, là lực lượng không thể thiếu của nghệ thuật chiến tranh nhân dân Việt Nam. Hàng triệu nam, nữ DQTV đã trực tiếp tham gia chiến đấu trên khắp các chiến trường, trên mọi miền đất nước và lập nên những chiến công to lớn; trực tiếp tham gia chiến đấu tiêu diệt địch, bắn máy bay, tàu chiến, bắt giặc lái; là lực lượng nòng cốt cho toàn dân đánh giặc bảo vệ xóm làng, quê hương; bổ sung cho bộ đội chủ lực, bộ đội địa phương chiến đấu và phục vụ chiến đấu; bảo vệ giao thông vận tải, tham gia khắc phục hậu quả do bom đạn của địch gây ra; hàng vạn DQTV đã tham gia dân công hoả tuyến, thanh niên xung phong phục vụ tiền tuyến...

Thời kỳ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, nhất là những năm gần đây khi có Nghị quyết 02 của Bộ Chính trị và Pháp lệnh DQTV của Nhà nước, lực lượng DQTV trong cả nước có bước phát triển mới; chất lượng tổng hợp, nhất là chất lượng chính trị và sức mạnh chiến đấu được nâng lên, đã góp phần cùng toàn dân, toàn quân từng bước làm thất bại chiến lược “Diễn biến hoà bình”, bạo loạn lật đổ của các thế lực thù địch, bảo vệ vững chắc chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ, an ninh đất nước, bảo vệ Đảng, bảo vệ chế độ và bình yên cho nhân dân; tích cực tham gia khắc phục thiên tai và tham gia xoá đói giảm nghèo ở địa phương.

Những ngày đầu năm 1945, thực hiện Nghị quyết Hội nghị Quân sự cách mạng Bắc Kỳ và để đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ cách mạng, ngày 14/6/1945, tại Chùa Hiền Lương, đội du kích tập trung của căn cứ cách mạng Vần - Hiền Lương được thành lập lấy tên là “Đội du kích Âu Cơ”, tiền thân của bộ đội địa phương tỉnh Yên Bái ngày nay. Ngay sau khi được thành lập, đội đã nhanh chóng đi vào hoạt động, vừa tổ chức củng cố, xây dựng, phát triển lực lượng, vừa tích cực tham gia chiến đấu chống thực dân Pháp. Cuối năm 1946, thực hiện lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/12/1946), lúc này các đội du kích: Đại Lịch, Thượng Bằng La, Cát Thịnh, Đại Đồng, Khe Kẹn, Khe Dài, Đá Xô, Khau Phạ... lần lượt được ra đời và tổ chức biên chế DQTV cũng từng ngày phát triển.

Qua 9 năm kháng chiến, DQTV đã phát triển lên đến 9.758 người, tham gia trên 500 trận đánh, tiêu diệt hơn 2.500 tên địch, bắt sống, gọi hàng trên 2.000 tên. Thực hiện chủ trương “Tiêu thổ kháng chiến”, lực lượng dân quân đã cùng với LLVT và nhân dân tham gia hàng vạn ngày công phá huỷ 158 km đường xe lửa, phá sập 96 chiếc cầu, 133 nhà gác, 323 nhà một tầng. Tổ chức đắp ụ đất, dựng chướng ngại vật làm chậm bước tiến của quân địch, cắm các bãi chông, cọc nơi quân Pháp có thể nhảy dù, chặt mây, song để ngăn tàu thuyền, ca nô địch hoạt động... Càng đánh càng mạnh, càng trưởng thành, trong chiến đấu đã có nhiều tập thể, cá nhân tiêu biểu như: Anh hùng thiếu niên Hoàng Văn Thọ, mới 15 tuổi là đội trưởng du kích thiếu niên tham gia các trận Đèo Din, Đồng Bồ, Đồn Dọc; du kích Hà Văn Hạp, xã Hồng Ca (Trấn Yên) bắn rơi một máy bay vận tải, diệt 6 tên Pháp, đây là một trong những chiếc máy bay rơi đầu tiên bằng súng bộ binh. 

Ngoài ra, lực lượng DQTV đã cùng với nhân dân và LLVT tỉnh tham gia hàng vạn ngày công vận chuyển lương thực, thực phẩm, đạn dược cho chiến dịch Điện Biên Phủ, góp phần vào chiến thắng Điện Biên Phủ lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu. Trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, lực lượng DQTV tiếp tục chiến đấu tiễu phỉ, diệt trừ thám báo, biệt kích; tham gia hàng trăm trận đánh, bắt sống hàng trăm tên địch, bắn rơi nhiều máy bay địch. Tiêu biểu là nữ dân quân Lương Thị Mới, xã Hưng Khánh(Trấn Yên) phát hiện và bắt tên giặc lái Mỹ đầu tiên. Thời kỳ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, lực lượng DQTV không ngừng trưởng thành và phát triển, tập trung ra sức thi đua cùng toàn quân, toàn dân khắc phục hậu quả chiến tranh, đẩy mạnh sản xuất và xây dựng kinh tế, xây dựng lực lượng vững mạnh.

Dân quân xã Mỏ Vàng (Văn Yên) huấn luyện bắn súng.

Trong thời kỳ đổi mới, lực lượng DQTV được tổ chức biên chế tinh gọn, chất lượng cao, đầy đủ các thành phần binh chủng (giảm từ 11% năm 1980 xuống còn 1,98% năm 2009); hàng năm 100% các đơn vị được huấn luyện theo chương trình quy định, kết hợp với luyện tập các phương án; là lực lượng nòng cốt trong phòng cháy chữa cháy rừng, khắc phục thiên tai, phối hợp bảo vệ an ninh chính trị – trật tự an toàn xã hội ở cơ sở; là chỗ dựa vững chắc của chính quyền trấn áp tội phạm hình sự; phối hợp chặt chẽ với công an xử lý hàng nghìn vụ, bắt giữ hàng trăm tên tội phạm hình sự nguy hiểm; làm tốt công tác vận động, thu hồi vũ khí, vật liệu nổ; tích cực tham gia xây dựng hệ thống chính trị cơ sở; phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội ở địa phương và tập luyện tham gia hội thi, hội thao các cấp đạt nhiều thành tích cao.

Có thể nói, lực lượng DQTV có một bề dầy lịch sử, lập nhiều chiến công hiển hách. Không chỉ giỏi trong chiến đấu, giữ gìn an ninh ở cơ sở, trong khắc phục hậu quả thiên tai bão lũ, phòng chống cháy rừng... mà lực lượng DQTV còn giỏi trong lao động sản xuất, phát triển kinh tế - xã hội, xoá đói giảm nghèo ở địa phương, được nhân dân tin yêu và hết lòng giúp đỡ. Vì vậy xây dựng lực lượng DQTV vững mạnh, là một nội dung quan trọng trong đường lối quân sự của Đảng; là trách nhiệm của cấp ủy, chính quyền các cấp và của cả hệ thống chính trị. Để tiếp tục nâng cao chất lượng tổng hợp của lực lượng DQTV đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ QP - AN trong tình hình mới, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của cả hệ thống chính trị ở cơ sở, trong thời gian tới cấp ủy, chính quyền các cấp cần tiếp tục quán triệt và thực hiện tốt các nội dung sau:

Một là: Chăm lo xây dựng lực lượng DQTV vững mạnh về mọi mặt, lấy xây dựng chất lượng chính trị làm chính, bảo đảm cho lực lượng DQTV luôn vững mạnh về chính trị, tư tưởng và tổ chức; chú trọng công tác phát triển Đảng, nâng cao tỷ lệ lãnh đạo trong lực lượng DQTV, bảo đảm đủ năng lực hoàn thành tốt mọi nhiệm vụ được giao.

Hai là: Hàng năm, làm tốt công tác củng cố kiện toàn các tổ chức cơ sở DQTV      “Vững mạnh, rộng khắp”, có số lượng hợp lý và chất lượng cao; bảo đảm đầy đủ các thành phần binh chủng; với phương châm “Dân bàn, dân cử, dân chăm lo”, chú trọng xây dựng đội ngũ cán bộ DQTV có đủ phẩm chất và năng lực, có kinh nghiệm về công tác quân sự địa phương.

Ba là: Không ngừng nâng cao chất lượng huấn luyện, luyện tập, diễn tập bảo đảm sát với tình hình thực tế của cơ quan, đơn vị và địa phương; chú trọng luyện tập các phương án bảo vệ cơ quan; luyện tập chiến đấu trị an; phòng chống bão lũ - tìm kiếm cứu nạn; phòng cháy, chữa cháy rừng - bảo vệ rừng; tích cực phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội; xoá đói giảm nghèo và xây dựng cơ sở chính trị ở các địa phương.
Bốn là: Quan tâm bảo đảm tốt chính sách cho lực lượng DQTV trong huấn luyện và huy động thực hiện các nhiệm vụ của địa phương theo quy định của Pháp lệnh.

Phát huy truyền thống 75 năm xây dựng, chiến đấu và trưởng thành; xây dựng lực lượng DQTV tỉnh Yên Bái vững mạnh toàn diện, hoàn thành xuất sắc mọi nhiệm vụ trong thời kỳ mới, mãi xứng đáng với lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “DQTV là lực lượng vô địch, là bức tường sắt của Tổ quốc, vô luận kẻ địch hung bạo thế nào, hễ đụng vào lực lượng đó, bức tường đó thì địch nào cũng phải tan”.

Đại tá Nông Hồng Lai - Phó chỉ huy trưởng, Tham mưu trưởng Bộ CHQS tỉnh Yên Bái