Qua kiểm tra, cán bộ BHXH còn tuyên truyền cho chủ sử dụng lao động và người lao động hiểu rõ thêm về quyền lợi và nghĩa vụ khi tham gia BHXH, bảo hiểm y tế (BHYT), từ đó làm chuyển biến nhận thức của chủ sử dụng và người lao động.

Đồng thời, kiến nghị các cơ quan có thẩm quyền thực hiện xử phạt những đơn vị cố tình vi phạm Luật BHXH (hiện vẫn chưa có xử phạt đối với các doanh nghiệp nợ tiền BHXH và vi phạm Luật BHXH) và có khen thưởng, biểu dương những doanh nghiệp điển hình làm tốt công tác BHXH, BHYT cho người lao động. Nhờ có sự quan tâm lãnh đạo của cấp uỷ và chính quyền các cấp, sự hỗ trợ nhiệt tình của các sở, ban, ngành liên quan và sự nỗ lực, của toàn thể cán bộ, viên chức ngành BHXH nên số đối tượng tham gia BHXH, BHYT ngày càng tăng, số thu ngày càng lớn. Tính đến ngày 25 tháng 4, BHXH tỉnh đã thu được 92,2 tỷ đồng, (đạt 21,49% kế hoạch năm).

Tuy nhiên, bên cạnh những mặt thuận lợi thì việc thực hiện chính sách BHXH, BHYT cũng gặp không ít khó khăn, vướng mắc. Mặc dù, số lượng đối tượng tham gia BHXH năm sau đều cao hơn năm trước nhưng so với số lượng doanh nghiệp và lao động hiện có của tỉnh tham gia BHXH, BHYT vẫn còn đạt tỷ lệ rất thấp, nhất là các doanh nghiệp một thành viên và các cơ sở dịch vụ, sản xuất kinh doanh cá thể. Luật Lao động quy định: người lao động hoạt động trong các doanh nghiệp sau 3 tháng sẽ được tham gia đóng BHXH và hưởng các chế độ theo đúng chức năng nhiệm vụ quy định.

Tuy nhiên, theo báo cáo của Sở Lao động, Thương binh & Xã hội thì trên địa bàn toàn tỉnh có 908 doanh nghiệp được cấp phép kinh doanh (bao gồm doanh nghiệp nhà nước, công ty cổ phần, công ty có vốn đầu tư nước ngoài, công ty TNHH, doanh nghiệp tư nhân)  với tổng số lao động đăng ký hơn 2,4 vạn người nhưng hiện nay mới có 370 doanh nghiệp tham gia đóng BHXH cho gần 15.000 lao động còn khoảng gần 9.000 lao động của 538 doanh nghiệp trong toàn tỉnh chưa được tham gia BHXH. Cán bộ Phòng Quản lý thu BHXH thuộc BHXH tỉnh cho biết: hết quý I/2010, tình hình một số doanh nghiệp nợ tiền BHXH kéo với số tiền lớn như: Công ty Vật tư tổng hợp Cửu long Vinashin nợ trên 3,7 tỷ đồng (từ năm 2006 đến nay), Lâm trường Lục Yên 1 tỷ 483 triệu đồng, Công ty cổ phần Cơ khí và Xây dựng nợ 199 triệu đồng, Công ty cổ phần Xây lắp và Sản xuất công nghiệp nợ 255 triệu đồng... vẫn chưa được cải thiện.

Theo ngành BHXH thì việc các doanh nghiệp tham gia BHXH, BHYT cho người lao động đạt tỷ lệ thấp là do các nguyên nhân như: các doanh nghiệp đa số có quy mô vừa và nhỏ, lao động làm việc theo mùa vụ, ý thức của người sử dụng lao động và người lao động chưa cao, nhiều lao động chưa nắm bắt được Bộ luật Lao động, khi hoạt động không đăng ký thang bảng lương cụ thể với cơ quan quản lý lao động, ký hợp đồng lao động không đúng quy định hoặc không ký hợp đồng lao động gây khó khăn cho cơ quan BHXH trong việc xác lập tiền lương làm căn cước đóng BHXH, BHYT...

Nghị định 135/NĐ-CP của Chính phủ quy định về việc xử phạt hành chính đối với những doanh nghiệp nợ đọng BHXH quá hạn, trốn đóng BHXH thì mức phạt tối đa là 20 triệu đồng. Nhưng xem ra quy định này khó thực hiện, bởi cơ quan BHXH không có thẩm quyền xử phạt đối với doanh nghiệp mà phải nhờ Thanh tra Sở Lao động, Thương binh & Xã hội. Thế nhưng, nhiều năm nay mặc dù BHXH tỉnh đã lập danh sách báo cáo về những doanh nghiệp chây ỳ nộp BHXH hoặc trốn nộp  BHXH nhưng những doanh nghiệp này cũng chỉ bị nhắc nhở. Chế tài có, nhưng không có cơ quan chức năng thực hiện, dẫn đến các doanh nghiệp vẫn xem việc nộp BHXH là việc tự nguyện hay không tự nguyện, không phải trách nhiệm, nghĩa vụ của doanh nghiệp.

Cũng đã có chế tài nhằm răn đe các doanh nghiệp để quá hạn nộp BHXH là tính lãi suất theo ngân hàng số tiền nợ của doanh nghiệp, nhưng chế tài này cũng khó thực hiện bởi số tiền gốc đòi còn khó, huống chi tiền lãi. Về phía Sở Lao động, Thương binh & Xã hội cũng gặp khó khăn bởi số cán bộ thanh tra quá mỏng, nên mỗi năm, số doanh nghiệp được thanh tra, kiểm tra còn ít.

Do đó, khó phát hiện kịp thời những vi phạm của doanh nghiệp. Biện pháp thu nợ mạnh nhất hiện nay của ngành BHXH cũng chỉ là gửi công văn nhắc nhở, gửi báo cáo cho Sở Lao động, Thương binh & Xã hội và thông báo trên các phương tiện thông tin đại chúng về những doanh nghiệp nợ và trốn đóng BHXH, nhưng xem ra biện pháp này cũng không có hiệu quả. Trong văn bản phúc đáp, phần lớn các doanh nghiệp đều đưa ra lý do khó khăn về tài chính để khất nợ. Có doanh nghiệp còn tránh mặt, không cho vào doanh nghiệp để gặp công nhân... khi cán bộ BHXH, thậm chí cả đoàn kiểm tra của HĐND tỉnh tới kiểm tra.
Tình trạng không đóng và nợ đọng BHXH kéo dài còn có nguyên nhân là do nhiều doanh nghiệp dù không gặp khó khăn, nhưng do nhận thức của chủ sử dụng lao động và người lao động về chính sách BHXH còn hạn chế, ý thức của chủ doanh nghiệp chưa cao, chưa quan tâm đến lợi ích của người lao động, cố tình không đóng BHXH, BHYT cho người lao động để “giảm chi” và tăng lợi nhuận. Mặt khác, do chế tài xử phạt còn nhẹ, thủ tục phức tạp, kém hiệu quả và chưa nghiêm, mức lãi suất tính cho số tiền nộp chậm thấp nên các doanh nghiệp có xu thế chiếm dụng tiền nộp BHXH để đầu tư sản xuất, kinh doanh. Bên cạnh đó, công tác thanh tra phối hợp liên ngành để kiểm tra tại các đơn vị sử dụng lao động còn hạn chế, nhiều doanh nghiệp vi phạm pháp luật về lao động khai giảm số lao động thực tế đang làm việc, khai giảm quỹ lương để giảm nộp BHXH nhưng chưa bị xử lý (mới chỉ dừng lại ở việc nhắc nhở).

Với mục tiêu nâng cao hiệu quả hoạt động BHXH, nhằm thu đúng, thu đủ đối với các đối tượng tham gia BHXH, thiết nghĩ ngoài sự quan tâm đầu tư đúng mức của Đảng, Nhà nước và các ngành chức năng trong việc phổ biến, tuyên truyền, hướng dẫn và giáo dục pháp luật về BHXH cho người lao động và chủ sử dụng lao động cần gắn trách nhiệm của cấp ủy, chính quyền địa phương và đơn vị sử dụng lao động trong việc thực hiện các chính sách BHXH. Mặt khác, cần tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra việc thực hiện Luật BHXH, nhất là đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh chưa tham gia đóng BHXH cho người lao động.

Cùng với đó, cần xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm với chế tài xử phạt đủ mạnh đối với đơn vị và người đứng đầu đơn vị nếu không thực hiện nộp BHXH, BHYT theo đúng quy định. Đồng thời, có thể khởi kiện đưa ra tòa đối với các doanh nghiệp cố tình dây dưa trốn, nợ đọng BHXH với số tiền lớn và thời gian kéo dài làm ảnh hưởng đến quyền lợi của người lao động. Đối với các doanh nghiệp mới thành lập, ngành BHXH nên phối hợp với Sở Kế hoạch và Đầu tư yêu cầu các doanh nghiệp khi được cấp phép sản xuất, kinh doanh phải đăng ký tham gia BHXH cho người lao động.

Các doanh nghiệp cũng cần thành lập tổ chức công đoàn và nâng cao chất lượng của các tổ chức công đoàn trong các doanh nghiệp để khi có xảy ra sự tranh chấp, người lao động bị thiệt thòi về quyền lợi BHXH, BHYT thì tổ chức công đoàn sẽ đứng ra tìm tiếng nói chung giữa các bên, kịp thời bảo vệ quyền lợi chính đáng của người lao động, tạo sự công bằng trong thụ hưởng chính sách BHXH, BHYT. Giám sát việc ký hợp đồng lao động, xác định thang bảng lương của các doanh nghiệp đúng, đủ để có căn cứ đóng BHXH, BHYT theo đúng quy định...   

Ánh Dương