Trong cuộc sống hàng ngày, người Nùng có quan niệm: "Hùm sai sám síp mính, hùn bức xậy sịp hon", nghĩa là: nam giới có 30 hồn, nữ giới có 40 vía. Hồn vía hòa liền với thể xác, giúp cho con người tạo nên sức sống, có sức mạnh chống chọi với thiên nhiên và làm ra nhiều của cải. Mỗi khi con người gặp việc gì trắc trở, sống không bình thường thì hồn vía lìa khỏi thể xác sẽ làm cho con người rùng mình, sợ sệt, thể xác ốm yếu. Nếu hồn vía lìa khỏi thể xác nhiều thì người sẽ ốm nặng hoặc không qua khỏi.

Mùa xuân đến là dịp để gia đình làm "Pấu hon, pấu mính", nghĩa là tìm hồn vía về để tiếp sức, bồi bổ cho người đầy đủ, khỏe mạnh, tức là làm vía. Ngày nay, con cháu làm vía cho ông bà, cha mẹ thường kết hợp làm vào dịp mừng thọ của hội người cao tuổi. Nhà có điều kiện mỗi năm làm một lần. Đặc biệt, dân tộc Nùng rất quan tâm, chú ý đến trẻ con mới sinh, cơ thể còn non yếu nên thường đón bụt, tạo về làm "pùn va", nghĩa là lập bát hương và tìm "bà mụ" về trông coi con trẻ đến tuổi trưởng thành. Vì vậy, mỗi khi làm vía thường làm cho ông, bà và con trẻ. Nếu bố mẹ còn khỏe mạnh thì chưa làm. Làm vía có thể đón cả bụt và tạo cùng làm hoặc chỉ đón nguyên bụt. Làm to thì bắt đầu từ chiều hôm trước đến sáng hôm sau, làm nhỏ thì thường đến nửa đêm là xong.

Đồ lễ cúng làm vía có đầu lợn, có gà, vịt mổ luộc chín và một số gà để sống; nhiều hoặc ít con gia cầm tùy thuộc vào mức độ làm vía to hay nhỏ. Ngoài ra còn có bánh dày, gạo, rượu, bánh kẹo, hoa quả do gia đình mua sắm và anh em, con cháu mang về đóng góp.

Bụt Nùng làm vía phải trải qua 12 đoạn (tọ) với những lời hát mang nhiều ý nghĩa sâu sắc. Lời hát ví von vào cỏ cây, hoa lá, muông thú, vẽ nên cảnh sắc thiên nhiên vừa đậm đà, đằm thắm lại hòa hợp với tâm tư, tình cảm của con người, khơi gợi cho con người ý thức sống lương thiện, tài trí, thông minh. Lời hát "Phưn bụt" khuyên dạy con cháu phải biết ăn ở tốt lành và tôn kính, yêu thương ông bà, cha mẹ, người thân. Lời hát còn chỉ dẫn cách trồng cấy, cách làm ăn sao cho có nhiều của cải, giúp con người ấm no, hạnh phúc. Lời hát "Phưn bụt" còn trừ đuổi tà ma, yêu quái, triệt tiêu những thứ ác độc, xúi quẩy, rủi ro và đem lại điều lành, may mắn cho con người v.v... Đặc biệt, các giai điệu hát bụt có rất nhiều cung bậc, lúc thì trầm bổng, khoan thai, lắng đọng; khi thì mạnh mẽ, náo nhiệt cùng với giọng điệu thiết tha, êm thấm của người làm bụt tạo rung cảm lòng người vô cùng sâu sắc.

Bởi thế, từ khi còn ít tuổi, tôi đã cảm phục và biết ơn tổ tiên, những bậc tiền nhân của dân tộc Nùng An xa xưa đã lưu truyền cho các lớp con cháu ngày nay một di sản văn hóa vô cùng độc đáo và quí giá mà tôi từng ao ước được học, được sưu tầm và lưu giữ lâu dài. Nhưng sau một thời gian dài thoát ly công tác, khi trở lại địa phương và đến nay, các ông bác, ông chú, ông cậu và nhiều người trong dòng tộc làm bụt đã qua đời và di sản văn hóa bụt Nùng An đã mai một đi nhiều. Tôi biết, nay ở xã Liễu Đô (Lục Yên) còn một phường bụt Nùng An vẫn giữ được bài bản và bản sắc bụt ngày xưa.

Rất mong có sự quan tâm, giúp đỡ của các cơ quan và ngành chức năng để sưu tầm, ghi chép, ghi âm, phiên dịch, chụp ảnh, ghi hình, làm đĩa để bảo tồn di sản văn hóa quý giá này của dân tộc Nùng An!

Hoàng Khánh - Hoàng Nừng