Chẳng biết cái tên Dỉ Dèn có tự bao giờ, chỉ nghe các cụ kể lại việc làm nên cây Dỉ Dèn của người Tày vùng sông Chảy: Các cụ dùng da con ếch hoặc da kỳ đà để bịt vào đầu chiếc ống tre, đôi dây trên cần se bằng chỉ tằm ăn lá dâu, cần kéo bằng vài sợi đuôi ngựa bạch. Muốn cho kêu các cụ nhỏ vào đấy mấy giọt dầu hỏa để tiếng mỗi lần kéo được thánh thót, réo rắt hơn.

Chuyện bắt đầu từ việc đêm đêm tập kéo Dỉ Dèn để đệm cho hát Khắp, hát Cọi vào dịp lễ hội đón xuân. Chẳng hiểu sao mà cả lứa tằm đang nuôi ngừng ăn lá mỗi lần nghe tiếng Dỉ Dèn cất lên. Tìm tòi mãi mọi người mới vỡ lẽ ra chúng thích nghe âm thanh của Dỉ Dèn hay ghê răng nên không ăn nổi lá nữa.

Một dạo lúa bị sâu ăn lá trụi cả cánh đồng, các cụ nghĩ ra làm nhiều Dỉ Dèn rồi đêm đêm đem ra bờ ruộng để kéo. Quả thực sâu cũng ngừng ăn lá lúa mà chết. Từ đó, cứ đến lúc lúa bị sâu phá người ta lại đua nhau đem Dỉ Dèn ra bờ ruộng kéo để diệt sâu. Bởi dạo đó chưa có loại thuốc sâu nào để trị sâu như bây giờ nên việc dùng Dỉ Dèn để diệt sâu là phổ biến. Giọng Dỉ Dèn càng thanh, ngân dài léo lắt thì tác dụng càng lớn.

Ngày nay việc đệm cho hát Khắp, hát Cọi của người Tày trong vùng chỉ có loại nhạc cụ Dỉ Dèn là phổ biến nhất. Tựa như cây nhị của người Kinh, cùng một người kéo có thể phối âm cho cả giọng nam và nữ khi hát Khắp, hát Cọi đối đáp nhau.

Xuân đến, muôn hoa đua nở, trai tài gái sắc cùng hát Khắp, Cọi đối đáp nhau trong lễ hội Lồng Tồng hay hát giao duyên. Không thể thiếu tiếng Dỉ Dèn léo lắt lượn theo mỗi khi giọng hát cất lên khiến cho tâm hồn không những các đôi trẻ mà cả mọi người thưởng thức cùng xao xuyến lâng lâng giữa muôn hoa khoe sắc của mùa xuân.

Hoàng Tương Lai