Xưa kia không có điện cũng chẳng có đài, ti vi để thưởng thức văn hóa nên những lúc về đêm khung cảnh vùng miền núi thường im ắng và buồn tẻ. Trai gái lúc đó cũng không được tự do tìm hiểu yêu đương như bây giờ, nên sau một ngày làm lụng, rồi thu xếp xong xuôi mọi việc nhà thì cha mẹ thường tạo điều kiện cho các cô gái tuổi mười lăm, mười sáu trở lên đi ngủ bạn với nhau cho vui.

Thông thường cứ 4 đến 5 người ở cùng một chòm hay ngủ với nhau và lâu lâu các cô gái có thể rủ nhau đi ngủ ở một nhà người bạn gái khác ở chòm xa hơn. Nhà sàn vốn rộng rãi, đệm và chăn khá nhiều nên ở góc nhà dành cho con gái chỉ cần trải đệm ra là ngủ được khá nhiều người.

Tuy nhiên, nói là đi ngủ bạn nhưng đến nhà bạn các cô gái có khi còn làm rất nhiều công việc luân phiên từng nhà như phơi măng, tẽ ngô, chẻ lạt, băm cây thuốc, đan lát đồ gia dụng…. Nhà nào hôm sau có đám cỗ thì các chị tất bật giúp đỡ từ đêm trước nhưng công việc hay làm nhất là cùng se sợi, dệt vải, thêu thùa. Khi không phải làm việc gì thì các cô vui chơi những trò chơi dân gian, dạy nhau múa, ca hát, đố vui, trao đổi chuyện nữ công gia chánh, kỹ năng ứng xử trong gia đình và xã hội… khiến cho không gian nhà sàn, làng bản thật náo nhiệt.

Điều thú vị nhất khi nhà nào có đám ngủ bạn là cánh con trai trong làng, trong bản hay kéo đến chơi và đây có thể ví như là một môi trường tốt nhất để trai gái để ý đến nhau rồi nhờ người mai mối kết tình trăm năm. Chính vì thế, trong những lúc tụ tập bên nhau, con gái cũng phải thể hiện được những phẩm chất về công, dung, ngôn, hạnh. Người con trai phải thể hiện được tài năng, vốn hiểu biết, đức độ và tính cao thượng nên đây cũng được coi là nơi để trai gái rèn giũa bản thân mỗi người.

Bên cạnh những mối giao lưu nói trên, do tục ngủ bạn được duy trì từ đời này qua đời khác nên đã trở thành tác nhân để bảo tồn các nghề truyền thống như nghề đan lát, thêu dệt, bảo tồn y học phương Đông, bảo tồn phong tục tập quán, phổ biến cho nhau những kinh nghiệm trong lao động sản xuất và nhiều loại hình văn hóa dân gian được bảo tồn.

Chẳng hạn, trước kia nhiều người không biết chữ nhưng nhờ được nghe các câu chuyện truyền miệng trong các đêm ngủ bạn mà các cô gái có thể kể cho nhau nghe những câu chuyện từ đêm này qua đêm khác. Rồi những người được nghe lại kể tiếp cho người khác và lâu rồi thấy quên, chưa thuộc hoặc câu chuyện quá hay thì lại yêu cầu nhau kể lại nhiều lần. Cho nên xưa kia mới có nhiều người phụ nữ dù không biết chữ mà vẫn thuộc làu làu cả tập truyện Kiều dài tới 3.254 câu thơ.

Nhiều người nhớ rất giỏi các tích truyện và nhiều áng thơ ca cổ. Những bài hát ru, những làn điệu dân ca xưa kia rất đa dạng và thấm đẫm hồn Việt cũng nhờ một phần được các chị giữ lại từ thuở còn đi ngủ bạn. Tương tự như vậy, tục hát đối, hò đu với hàng nghìn câu đối đáp  khác nhau rất tài tình, linh hoạt, biến hóa cũng được các cô giữ lại, trau dồi, chỉnh sửa và lưu giữ. Hơn nữa, những vốn hiểu biết về văn hóa của các cô từ lúc còn ngủ bạn lại được truyền dạy cho con cái và những giá trị văn hóa ấy cứ như mạch nguồn chảy mãi theo dòng thời gian...

Ngoài những ý nghĩa nêu trên, tục ngủ bạn còn là mối liên kết tình cảm chặt chẽ giữa con người với nhau trong cùng một cộng đồng để tạo nên nguồn sức mạnh tập thể trong bảo tồn các giá trị văn hoá. Đồng thời, đây cũng là điểm tựa về mặt tinh thần thúc đẩy lao động sản xuất và hướng con người luôn vươn tới những giá trị nhân văn trong cuộc sống.

Hoàng Nhâm