Sự tích thứ nhất kể rằng, ngày xưa có một chàng trai người Thái rất nghèo. Ngày ngày chàng phải xuống suối bắt cá, lên rừng đốn củi nuôi cha mẹ. Một hôm chàng đi ngược lên thượng nguồn một dòng suối trong vắt có nhiều thác nước đẹp. Bỗng dưng chàng thấy ở một thác nước thượng nguồn có bầy tiên nữ từ trời xuống lấy nước.

Chàng trai nép mình bên tảng đá để ngắm các tiên nữ, chợt chàng nghe thấy có âm thanh rất lạ và tuyệt hay phát ra từ một vật giống như quả bầu có căng một sợi dây mảnh để các tiên nữ vừa đàn vừa hát múa. Khi các tiên nữ bay về trời, chàng trai trở về nhà lấy vỏ quả bầu, gỗ và dây tơ tằm bắt chước làm theo cây đàn của các tiên nữ và lấy ngón tay bật vào dây đàn.

Quả nhiên, cây đàn bật lên âm thanh rất hay và người Thái từ đó gọi là đàn tính tẩu vì “tính” là cây đàn và “tẩu” là quả bầu. Cây đàn tính tẩu có âm thanh rất hấp dẫn, cho nên từ xưa nó không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần của người Thái. Đồng thời, nó là vật bất ly thân của các chàng trai mỗi khi tỏ tình giao duyên.

Ở  một sự tích khác, người Thái kể rằng xưa kia ở mạn thượng nguồn sông Đà có một chàng trai nghèo độc thân và ngày ngày chàng sinh sống bằng nghề chài lưới. Một hôm nước sông lên to, chàng mang chài lưới ra sông đánh cá nhưng chẳng được gì ngoài một quả bầu nậm mắc vào lưới. Chàng trai cắt lấy nửa dưới quả bầu mang về làm gáo múc nước. Phần trên của quả bầu chàng ném xuống sông trôi về đồng bằng và người Kinh nhặt được đã chế tác thành bầu của cây đàn bầu. Với chiếc gáo múc nước bằng vỏ quả bầu, mỗi khi dùng xong chàng trai nghèo lại ngoắc chiếc gáo ấy lên cột nhà. Một hôm chàng mang chài ra sông đánh cá, khi về chàng ngoắc chiếc chài của mình lên chiếc móc đang ngoắc cái gáo múc nước.

Đến đêm khuya, trong nhà bỗng dưng phát ra âm thanh rất lạ. Chàng soi đèn thì phát hiện ra đó là tiếng của côn trùng bay qua bay lại động phải sợi dây chài kéo từ đầu cán gáo qua thân gáo. Thấy âm thanh vừa lạ vừa hay, chàng trai nghèo lấy sợi dây nhỏ kéo căng từ đầu cán qua thân gáo. Quả thực âm thanh phát ra nghe càng thích hơn. Chàng vui mừng khôn tả nên đợi đêm đến mang đàn tới nhà cô gái mình thầm yêu gẩy cho cô gái nghe. Tuy nhiên, khi lấy cần đàn gõ vào vách nhà đánh thức cô gái dậy rồi gẩy đàn mãi mà chẳng thấy cô gái mở cửa đi ra cầu thang để trò chuyện.

Chàng trai buồn bã mang câu chuyện này kể với các già làng và được người già bày cho cách chọn các loại chất liệu từ gỗ, sừng trâu, dây tơ tằm để làm đàn. Chàng trai nghe theo đã làm lại cây đàn và quả nhiên âm thanh của cây đàn tính trở nên trầm bổng, ngân nga thật tuyệt vời hơn. Từ đó trở đi, cây đàn tính trở thành vật không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Thái, nhất là khi đến tuổi trưởng thành, các chàng trai luôn mang theo bên mình mỗi khi đi chọc sàn tìm kiếm người yêu.

Còn đối với người Tày, sự tích kể về nguồn gốc ra đời cây đàn tính rằng, xưa kia có một chàng trai nghèo không lấy được vợ, thời gian trôi qua, bỗng một hôm ra suối chàng nhìn xuống nước thấy khuôn mặt mình đã trở nên già nua. Buồn phiền với thân phận của mình, chàng ao ước có được một cây đàn để tâm giao những lúc cô đơn. Sau đó, chàng lên trời xin ban cho hạt quả bầu, cho giống cây dâu để nuôi tằm. Khi đã có quả bầu nậm, có tơ tằm, chàng trai đã chế tác ra cây đàn tính. Cây đàn này có 12 dây nhưng mỗi khi chàng gẩy đàn thì những tâm sự u buồn của chàng đã hóa vào âm thanh của tiếng đàn.

Sự u buồn khiến cho người và vật nghe thấy mà nao lòng chẳng buồn ăn. Cỏ cây nghe tiếng đàn cũng buồn mà héo úa. Bụt thấy thế vô cùng lo lắng nếu như chàng trai cứ đàn như vậy thì vạn vật sẽ chết hết. Bởi thế, Bụt bắt người chế tác ra cây đàn này phải bỏ bớt đi 9 dây, chỉ còn 3 dây như cây đàn tính bây giờ nên những âm thanh sầu não cũng không còn nữa mà chỉ còn những âm rộn ràng, tươi vui, trầm bổng.

Qua những sự tích về cây đàn tính của người Thái, người Tày tuy có những nét khác nhau nhưng cùng chứa đựng sự huyền bí và đều cho thấy đây là một thứ nhạc cụ được sản sinh ra từ quá trình khổ công lao động, sáng tạo và đúc kết từ tình yêu thiên nhiên của người xưa. Nó là một đồ vật vô cùng quan trọng trong đời sống tinh thần của bà con Tày, Thái sau mỗi ngày lao động và các sinh hoạt lễ hội. Đồng thời, đàn tính còn là thứ công cụ rất hữu hiệu trong giao duyên kết tình đôi lứa của cộng đồng người Thái.

Hoàng Nhâm