Ở Yên Bái, dân tộc Cao Lan có khoảng trên 7.000 người, hiện nay sinh sống tập trung tại các xã Đại Đồng, Tân Hương,Vĩnh Kiên, Bạch Hà, Vũ Linh, Phúc An, Xuân Lai của huyện Yên Bình, Hòa Cuông, Minh Quán của huyện Trấn Yên và Yên Phú, Yên Hợp của huyện Văn Yên. Dân tộc Cao Lan thường ở nhà sàn 3 gian, 4 mái, các gian nhà được phân định chức năng sinh hoạt của từng gian.

Trong đó, gian giữa được dùng để đặt bàn thờ cúng tổ tiên, các gian còn lại dùng làm nơi ngủ, nghỉ và tiếp khách. Đời sống của đồng bào chủ yếu dựa vào nông - lâm nghiệp và phát triển chăn nuôi gia súc, gia cầm. Với sự cần cù, sáng tạo trong lao động, đồng bào đã tích cực tăng gia sản xuất, nâng cao đời sống. Những năm gần đây, được sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, đồng bào Cao Lan sinh sống trên địa bàn Yên Bái rất tích cực phát triển trang trại theo mô hình vườn - ao - chuồng và trồng rừng.

Cùng đó, bà con còn tích cực trao đổi mua, bán hàng nông sản, mở quán bán hàng tạp hóa, làm dịch vụ ăn uống nên đời sống, tinh thần của bà con được nâng lên rõ rệt, bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc được phát huy và gìn giữ.

Cũng như các dân tộc khác, tết cổ truyền là một trong những ngày lễ lớn, thể hiện sự trân trọng với tổ tiên và với các thần linh như: thần sông, thần núi, thần đá, thần cây… Đồng thời, đây cũng là dịp gia chủ cảm tạ các vật dụng trong gia đình và nông cụ sản xuất ngoài đồng đã giúp cho một năm sản xuất an toàn, bội thu.

Ngày tết là thời gian dành cho bà con đến thăm nhau, cùng giao lưu, học hỏi kinh nghiệm và tổ chức các trò chơi giải trí và chúc mừng những thành tựu đã đạt được trong năm cũ, ước nguyện điều tốt lành trong năm mới.

Ông Mễ Văn Vượng 60 tuổi ở thôn 9, xã Minh Quán, huyện Trấn Yên cho biết: “Người Cao Lan ăn tết theo tết Nguyên đán của dân tộc, trong tết chúng tôi thờ tổ tiên và cúng các vị thần linh như Thần đất, Thần suối, Thần rừng…”.

Tết thường được chuẩn bị tổ chức từ ngày 27 tháng Chạp cho đến hết rằm tháng Giêng âm lịch. Do đó, để có một cái tết trọn vẹn, an toàn, vui vẻ, những ngày trước tết, mọi người, mọi nhà đều tất bật với công việc chuẩn bị đồ ăn, nước uống, đặc biệt là các món đặc sản như: bánh chim gâu, bánh gai, bánh rán, bánh chè, bánh chưng…, một phần được dâng lên tổ tiên, một phần dùng để đãi khách quý trong dịp tết.

Cùng đó là việc dọn dẹp nhà cửa, quét sân, lau chùi các vật dụng, trong đó đặc biệt chú trọng đến những vật thờ cúng. Tất cả dụng cụ của gia đình như: cuốc, xẻng, dao, cày, bừa, chuồng, trại gia súc, gia cầm đều được dán giấy đỏ “niêm phong” thể hiện sự cảm tạ của gia chủ và là tín hiệu quy ước cho các vật dụng được "nghỉ ngơi" như con người.

Theo quan niệm của đồng bào Cao Lan, giấy đỏ biểu trưng cho sự sung túc, mùa màng bội thu và còn mang ý nghĩa tâm linh “xua đuổi” tà ma. Với đồng bào Cao Lan, khi giấy đỏ được dán lên những nơi quan trọng chính là niềm tin vào năm mới tiếp tục no ấm, hạnh phúc.

Phụ nữ dân tộc Cao Lan may áo mới cho mùa hội xuân.

Ngày 30 tết là ngày quan trọng nhất trong năm, trên bàn thờ tổ tiên được sắp đặt mâm hoa quả, bánh kẹo và bên cạnh là những cành đào, cành mận đang nở hoa tươi thắm. Điều quan trọng hơn là bàn thờ của đồng bào Cao Lan được chia làm hai khu vực, khu trang trọng nhất là để thờ các cụ tổ ngoài 5 đời, bàn thờ này chỉ bày hoa thơm, quả ngọt và nước trà, vì đồng bào quan niệm nếu quá 5 đời thì các cụ đã thành tiên nên đồ thờ là các thức chay tinh khiết. Còn bàn thờ các cụ dưới 5 đời, đồ cúng chỉ có các thức ăn mặn, có một thứ không thể thiếu là thủ lợn và gà trống. Gà cúng tổ tiên phải đảm bảo các yêu cầu: chân vàng, lông mượt, không quá non cũng không quá già, đặc biệt là chưa đạp mái.

Sáng ngày mùng Một tết, đồng bào kiêng không được quét dọn nhà, không làm việc nặng mà chỉ đi cầu may, cầu phúc để năm mới gặp nhiều may mắn. Do đó, các bậc cao niên trong làng cùng làm mâm cỗ thịnh soạn cúng lễ Thành hoàng tại đình làng. Già làng đại diện cho làng khấn thổ công và xin âm dương cho cả làng được vạn sự như ý, mùa màng tốt tươi, mưa thuận, gió hòa. Còn các gia đình thì thờ cúng tổ tiên tại nhà mình và xin tổ tiên phù hộ cho con cháu chăm ngoan, học giỏi, dòng tộc đoàn kết gắn bó keo sơn.

Sau khi cúng gia tiên, cả nhà quây quần bên mâm cơm, con cháu mừng tuổi ông bà, trẻ nhỏ, sau đó chủ nhà và các con trai lớn đi chúc tết các gia đình trong thôn bản, còn các bà, các chị thì ở nhà làm cơm đón khách và vui tết tại gia. Đến ngày mùng 3 tết trở đi, các bà, các chị mới được đi chúc tết họ hàng, làng xóm. Những ngày này, trên các nẻo đường tiếng nói, tiếng cười vang vọng cả núi rừng. Nhiều trò chơi dân gian như: đẩy gậy, kéo co, đi cà kheo, ném còn và thi tài múa hát Xình ca rộn ràng với màu áo mới.

Tuy ngày hội xuân vui nhộn đến mấy nhưng tối đến, người nào về nhà nấy để thắp hương lên bàn thờ tổ tiên và sum họp bên mâm cơm của gia đình. Qua những lời chúc tụng, điệu hát dân ca và các trò đua tài, đấu võ trong dịp tết, mọi người thấy đã quý nhau rồi lại càng quý nhau hơn, đó là món ăn tinh thần không thể thiếu trong đời sống của đồng bào dân tộc Cao Lan dịp tết đến xuân về.

Đức Hồng