Thế nhưng tình trạng thiếu nước trong sản xuất nông - lâm nghiệp hiện nay trên địa bàn tỉnh đang ngày một gay gắt, nếu như chúng ta không nghiên cứu, rà soát, quy hoạch bổ sung đầu tư xây dựng, sửa chữa thì rất khó sản xuất ổn định, chứ chưa nói đến sản xuất theo hướng hàng hoá.

Trong những năm qua, nhất là từ năm 1996 đến nay được sự quan tâm của Nhà nước, vốn các bộ, ngành, tỉnh và các tổ chức cá nhân đã đầu tư xây dựng khá nhiều các công trình thủy lợi và có nhiều công trình có năng lực tưới lớn như: Công trình Noong Phai, Ngòi Nhì, Nậm Có - Bản Lìm và công trình thủy lợi Từ Hiếu; dự án công trình thủy lợi Bắc Lục Yên... đã góp phần đáng kể ổn định, thúc đẩy sản xuất nông - lâm nghiệp và ổn định đời sống người dân.

Chỉ tính riêng từ năm 2005 trở lại đây, trên địa bàn tỉnh Yên Bái đã có 488 công trình được đầu tư xây dựng với tổng nguồn vốn trên 555 tỷ đồng. Mặc dù được đầu tư khá lớn về thủy lợi, nhưng do đặc thù của tỉnh miền núi, các công trình có quy mô nhỏ, đầu mối các công trình nằm trên khe suối có độ dốc lớn, tuyến kênh đi trên các sườn đồi có địa hình phức tạp, cùng với nguồn sinh thủy ngày một cạn kiệt, nhiều công trình xây dựng lâu nay đã xuống cấp.

Mặt khác các công trình thủy lợi thường xuyên chịu ảnh hưởng rất lớn của thiên tai, nhất là lũ ống, lũ quét phá hủy công trình dẫn tới nước tưới cho sản xuất ngày một thiếu. Hiện nay trên địa bàn toàn tỉnh có 2.301 công trình thủy lợi có năng lực tưới từ 1 ha trở lên, trong đó có 2.122 đập dâng, 161 hồ chứa và 16 trạm bơm. Tuy nhiên, số công trình được đầu tư xây dựng kiên cố chỉ có 816 công trình, còn lại là các công trình tạm. Không chỉ có vậy mà phần lớn là các công trình thủy lợi nhỏ lẻ (45 công trình có năng lực tưới trên 50 ha, 916 công trình có năng lực tưới từ 5-50 ha và 1.340 công trình tưới dưới 5 ha).

Hệ thống kênh mương cũng còn nhiều hạn chế dẫn đến tỷ lệ thất thoát nước lớn, chỉ có 1.346 km kênh xây kiên cố, còn 2.181 kênh đất. Ngoài ra còn hàng trăm công trình tưới nước nhỏ lẻ khác nằm rải rác trên khắp các ruộng nương, thôn bản. Theo thiết kế các công trình trên địa bàn tưới được cho 28.422 ha  nhưng thực tế chỉ tưới được 20.407 ha, đạt 72% diện tích, nếu tính số diện tích được tưới ổn định chỉ đạt 47% đất ruộng.

Hiện tại trên địa bàn tỉnh có trên 77 ngàn ha đất sản xuất nông nghiệp, trong đó có 46.765 ha đất đang canh tác (gần 20 ngàn ha lúa), như vậy các công trình mới chỉ tưới được 82% diện tích lúa, còn lại hầu hết các diện tích chuyên trồng cây rau màu và cây ăn quả, cây công nghiệp như chè không được tưới. Cùng với đó là có 47% diện tích lúa ruộng được tưới bằng các công trình tạm, cứ sau mỗi vụ thu hoạch là phải sửa chữa, đặc biệt là sau mùa mưa lũ.

Các công trình thủy lợi vừa thiếu lại yếu, cùng với đó là nguồn sinh thủy ngày một cạn kiệt, do vậy trong một hai năm trở lại đây nhiều diện tích lúa đã thiếu nước khá gay gắt, nhất là vào mùa khô hanh. Vụ xuân 2009 – 2010, toàn tỉnh đã có gần 2 ngàn ha lúa ruộng bị thiếu nước, chiếm 10% diện tích, ngay cả trong vụ mùa 2010 là vụ có nguồn nước dồi dào thế nhưng cũng đã có 2.800 ha bị hạn nặng.

Ngoài những yếu tố trên, những năm gần đây thời tiết có nhiều biến động bất thường, lượng mưa ít... đã làm ảnh hưởng trực tiếp đến năng lực tưới của các công trình thủy lợi. Song song với đó là nhu cầu dùng nước ngày một tăng lên, nhất là việc chuyển dịch cơ cấu cây trồng, mùa vụ để tiến tới sản xuất theo hướng hàng hóa thị trường. Trong khi theo kết quả tính toán của các nhà chuyên môn thì nhu cầu dùng nước hiện tại để phục vụ sản xuất và các ngành kinh tế  là 82 triệu m3 đến năm 2020 là 89 triệu m3.

Trong đó, lượng nước cần cho nông nghiệp chiếm 72% nhu cầu nước của các ngành kinh tế. Thực hiện chủ trương của tỉnh, ngành nông nghiệp trong thời gian tới Yên Bái mở rộng diện tích canh tác tăng thêm 10 ngàn ha nên yêu cầu nước cho sản xuất nông nghiệp tăng khoảng 23 triệu m3.

Để đảm bảo nước tưới chủ động cho hiện tại và tương lai ngành nông nghiệp cần tiến hành rà soát lại tất cả các công trình thủy lợi để từ đó có kế hoạch sửa chữa, nâng cấp đảm bảo năng lực tưới như thiết kế. Đồng thời phải có quy hoạch, nhất là những vùng thâm canh tập trung để sản xuất theo hướng hàng hóa ổn định.

 Hầu hết các huyện thị đều thiếu nước từ 1-3 tháng trong năm, riêng thành phố Yên Bái và thị xã Nghĩa Lộ thường thiếu từ 6-8 tháng trong năm, do đó các địa phương này phải xây dựng các hồ chứa để điều tiết, bổ sung nước cho mùa kiệt. Trong tổng thể cần bố trí các công trình vừa tập trung vừa phân tán, có tính linh hoạt phù hợp với đặc thù sản xuất của địa phương.

Ở những vùng có điều kiện địa hình thuận lợi, diện tích tưới lớn thì đầu tư xây dựng những công trình lớn, những nơi có địa hình chia cắt, suất đầu tư lớn thì xây dựng công trình nhỏ lẻ. Cùng với việc xây dựng mới cũng cần bổ sung, nâng cấp, hiện đại hoá hệ thống công trình (trạm bơm tưới, hồ đập, thủy luân và các hệ thống kênh mương dẫn nước).

Ngoài nguồn vốn đầu tư của Nhà nước, thì đối với các công trình nhỏ lẻ cần huy động xây dựng theo phương châm Nhà nước và nhân dân cùng làm. Đối với các công trình tưới cho cây trồng cạn vùng đồi như vùng cây ăn quả, vùng chè thì Nhà nước đầu tư xây dựng công trình thủy lợi gần khu tưới để tạo nguồn, còn lại là do các tổ chức, cá nhân tự xây dựng các bể chứa và các công trình nhỏ phụ cận.

Giải quyết tốt và đảm bảo nước tưới ổn định cho sản xuất, cùng với chuyển dịch cơ cấu cây trồng, đưa các giống có chất lượng, năng suất cao vào sản xuất, bà con nông dân tích cực đầu tư thâm canh theo hướng an toàn chắc chắn sản xuất nông - lâm nghiệp Yên Bái sẽ phát triển mạnh mẽ, góp phần xóa đói giảm nghèo trong nông nghiệp - nông thôn.

Thanh Phúc