Những thành phần bong tróc của thai nhi trong dịch ối có thể vào hệ tĩnh mạch mẹ thông qua tĩnh mạch cổ trong cổ tử cung, vị trí nhau bám hoặc vị trí tổn thương của cơ tử cung và gây phản ứng dị ứng trong suốt cuộc chuyển dạ sinh thường, sinh mổ hoặc sinh thủ thuật. Các chuyên gia y tế đã chỉ ra rằng, thuyên tắc ối xảy ra khi có ba điều kiện sau đây: vỡ màng ối, vỡ tĩnh mạch của tử cung hay cổ tử cung và áp lực buồng tử cung cao hơn áp lực tĩnh mạch mẹ. Thuyên tắc ối có thể xảy ra trước, trong và ngay sau khi sinh.

Những yếu tố nguy cơ bao gồm:
- tuổi sản phụ cao thì nguy cơ tắc mạch ối nhiều hơn. Tuổi mẹ từ 35 trở lên kéo theo nguy cơ cao bị tắc mạch ối.
- Con dạ có nguy cơ cao hơn con so, người ta thấy 75 số trường hợp tắc mạch ối xảy ra ở người đẻ con dạ.
- Về giới tính của thai: 67% số trường hợp tắc mạch ối là mang thai bé trai.
- Mổ lấy thai, đẻ đường dưới có can thiệp, thủ thuật forcep hay giác hút có nguy cơ cao hơn đẻ thường.
- Đa ối, đa thai (tử cung quá to), thai chết lưu, vỡ ối, rách cổ tử cung, vỡ tử cung, rau tiền đạo, rau bong non, sản giật, gây chuyển dạ cũng là yếu tố nguy cơ gây tắc mạch ối.

Bệnh thuyên tắc ối thường xảy ra ở giai đoạn cuối của cuộc chuyển dạ, sản phụ đang trong cơn chuyển dạ, mọi diễn biến đều bình thường, chỉ số sinh tồn tốt… bỗng đột ngột khó thở, da xanh tái xảy ra trong vòng vài phút đầu tiên, nhanh chóng theo sau là tụt huyết áp, phù phổi, sốc, có những biểu hiện thần kinh như lú lẫn, mất ý thức, co giật và hôn mê; một số trường hợp sản phụ bị choáng, biểu hiện hốt hoảng, lo lắng, than lạnh, khó thở và nôn mửa trước khi có những biểu hiện trên.

Hơn 80% ngưng tim phổi trong vòng những phút đầu tiên, có đến 50% số trường hợp tử vong ngay trong giờ đầu xuất hiện triệu chứng, sau đó là rối loạn đông máu, đờ tử cung.
Giả thuyết cho rằng dịch nước ối và những tế bào thai khi vào tuần hoàn phổi của máu mẹ gây thúc đẩy phản ứng phản vệ, quá trình bệnh lý xảy ra qua hai giai đoạn:

Giai đoạn 1: sản phụ khó thở cấp kèm tụt huyết áp; giảm oxy huyết gây tổn thương hệ mạch máu nuôi cơ tim và mạch máu phổi, ngừng cung cấp máu đến tim và phổi.Quá trình này nhanh chóng tiến triển đến suy tim trái và suy hô hấp cấp, ngay sau đó sản phụ rơi vào hôn mê. Tử vong mẹ và con thường xuất hiện trong giai đoạn này.

Mặc dù trường hợp thuyên tắc ối đầu tiên được mô tả vào năm 1926, tuy nhiên đi ngược dòng lịch sử trước đó hơn 100 năm, vào năm 1817, một bác sĩ sản khoa tên Sir Richard Croft đã bị chỉ trích rộng rãi vì trường hợp tử vong đột ngột của một thai phụ với một bé trai còn nằm trong bụng mẹ. Thai phụ xấu số này là công chúa Charlotte của Xứ Wales.

Sự lên án mạnh mẽ của triều đình và dư luận đã dẫn đến quyết định tự tử của bác sĩ Croft; mãi cho đến những năm 1970, nhiều bằng chứng mạnh mẽ cho thấy công chúa Charlotte chết vì thuyên tắc ối đã làm thay đổi quan điểm cho rằng bác sĩ Croft sai sót trong điều trị.

Giai đoạn 2: Phần lớn sản phụ không sống sót qua giai đoạn 1; nếu sản phụ còn sống sót ở giai đoạn 1 có khoảng 40-50% người sẽ bước vào giai đoạn 2. Đây là giai đoạn chảy máu và có thể kèm theo rét run nặng, ho, nôn ói và cảm giác khó chịu trong miệng.

Do chảy máu quá mức sẽ đưa đến rối loạn đông máu, đờ tử cung, bệnh lý đông máu nội mạch lan tỏa, suy sụp tuần hoàn và có nguy cơ cao tử vong mẹ. Sự suy sụp tuần hoàn dẫn đến suy thai và tử vong thai nhi nếu không được mổ lấy thai kịp thời.

Việc chẩn đoán thuyên tắc ối trên lâm sàng dựa vào các dấu hiệu: khó thở, hạ oxy huyết cấp, ngưng thở, ngưng hô hấp; hạ huyết áp và ngừng tim đột ngột; bệnh lý đông máu xảy ra đột ngột; xảy ra trong quá trình nong nạo, chuyển dạ, mổ lấy thai hoặc trong vòng 30 phút đầu sau sinh. Không có bất kỳ bệnh lý nội khoa như tim mạch, hô hấp, bệnh về máu... nào trước đó.

Dựa vào các dấu hiệu lâm sàng đã kể trên (khó thở, tụt huyết áp, da xanh tái, phù phổi...) và các xét nghiệm cận lâm sàng: đo điện tim, đông máu toàn bộ... giúp hướng đến chẩn đoán thuyên tắc ối chứ không thể chẩn đoán xác định thuyên tắc ối. Việc chẩn đoán xác định thuyên tắc ối là phải giải phẫu tử thi, tìm thấy các thành phần thai nhi như da, lông tóc, phân su... của dịch ối hiện diện trong tuần hoàn phổi mẹ.

Nếu xảy ra thuyên tắc ối, tỉ lệ tử vong mẹ hơn 80% dù tỉ lệ sống sót của thai nhi có thể đến 70%. Thống kê cho thấy, 50% sản phụ sẽ chết trong giờ đầu khi khởi phát triệu chứng và trong số sống sót sau đó phần lớn trường hợp để lại di chứng thần kinh nặng nề. Cho đến nay không có biện pháp dự phòng hữu hiệu đối với thuyên tắc ối.

Tắc mạch ối là một cấp cứu sản khoa không thể dự báo được, không thể dự phòng được và trong hầu hết các trường hợp là không thể cứu chữa được. Chưa có một can thiệp nào cho thấy cải thiện tiên lượng của sản phụ tắc mạch ối. Tắc mạch ối thực sự là một thảm hoạ không chỉ đối với nhân viên y tế mà còn đối với cả gia đình sản phụ.

*Nguồn: Trung tâm Truyền thông Giáo dục Sức khoẻ Trung ương - Bộ Y tế.