Năm 1947, thực dân Pháp tạm chiếm đóng đồn ở Ba Khe, Đèo Phà... vì thế, nhiều người dân khu vực này đã đi nơi khác tản cư. Trước sự càn quét ác liệt của quân địch, năm 1948, một số người ở lại cùng với đồng bào Mông đã thành lập một đội biệt động gồm 12 người do đồng chí Sa Minh Sứng làm tiểu đội trưởng. Sau đó, rút đi một số đồng chí, đội chỉ còn 8 người và chuyển tên thành đội du kích Đá Xô với nhiệm vụ bảo vệ nhân dân, là cầu nối liên lạc từ huyện Văn Chấn theo núi Tề vào Làng Nhì (Trạm Tấu). Lúc này, đồng chí Hoàng Hữu San làm đội trưởng. Đội cùng lực lượng chủ lực đã từng bước lập nên những chiến công vang dội.

Nguyên Đội trưởng Đội du kích Đá Xô Hoàng Hữu San năm nay bước sang tuổi, 84 kể lại: "Hồi đó, thôn Đá Xô có khoảng trên 10 hộ, chủ yếu đồng bào người Mông, Mường, Tày. Bằng những công cụ, vũ khí thô sơ, chúng tôi được giao nhiệm vụ bám địch, theo dõi từng đường đi nước bước của địch để biết được kế hoạch di chuyển của chúng nhằm báo cáo với quân bộ đội chủ lực, chặn đánh, ngăn cản không cho quân địch tiến sâu vào trong.

Bằng hình thức đánh du kích, anh em chúng tôi đã kết hợp với nhau đánh địch để lấy vũ khí. Cũng chính nhờ sự theo dõi bám sát mọi động thái nên chúng tôi đã biết được nhiều kế hoạch của địch, từ đó lập kế hoạch tự đánh địch bằng chính vũ khí cướp được của giặc. Lúc bấy giờ trong Đội du kích Đá Xô có nhiều đồng chí mưu trí, gan dạ, dũng cảm, điển hình như: Lường Văn Ích, Hoàng Hữu Lợi... đã gài mìn, bom chống giặc lên càn quét ở cuối khu vực Họng Ninh, Đá Xô”.

Kể từ khi Đội du kích Đá Xô được thành lập và tồn tại gần 5 năm (1948 - 1952) đã lập nhiều chiến công vang dội, góp phần không nhỏ ngăn cản, phá vỡ nhiều kế hoạch quan trọng của địch. Điển hình vào cuối năm 1947, đầu năm 1948, Đội du kích Đá Xô sau khi trinh sát, thời cơ thuận lợi, đã phối hợp cùng quân bộ đội chủ lực Đại đội Tiến Vinh chặn ở điểm tiếp tế từ đồn Ba Khe ra Thượng Bằng La, tiêu diệt quân địch và cướp vũ khí, làm cho địch hoảng sợ rút chạy. Tiếp đến, trận đánh chặn ở cầu Ngòi Lao không cho địch vận chuyển lương thực tiếp tế, do chủ động, Đội du kích cùng quân chủ lực đã đánh tan địch và lấy vũ khí.

Ông Hoàng Hữu Lợi ở thôn Đồng Mường bồi hồi, xúc động nhớ lại: “Trong một trận đánh, để quân địch không tiến sâu vào khu vực nhân dân sinh sống, chúng tôi đã gài bom, mìn cuối vực Họng Ninh, khu vực Đá Xô. Do dây giật cho mìn nổ còn thô sơ, không đảm bảo an toàn nên đã có đồng đội hy sinh. Đội du kích chúng tôi gác trên đỉnh Đá Xô đã bị quân địch phát hiện và bắn chết một đồng chí ở đây vào tháng 4/1948. Đến khi giải phóng Tây Bắc, Nghĩa Lộ, Đội du kích Đá Xô chỉ còn 6 anh em”.

Nhớ lại những ngày tháng cam go nhưng hào hùng ấy, những chiến sỹ đội du kích năm xưa lại thêm tự hào về bản thân về những hy sinh cao cả vì nền độc lập tự do của dân tộc.

Minh Tuấn