“Không xòe trời xuân qua đi”
- Cập nhật: Thứ tư, 23/2/2022 | 2:48:12 PM
Nhìn xa xăm ra cánh đồng trước nhà, nơi có mấy gốc đào phai vẫn đang bung cánh bên chân ruộng đã sẵn sàng cho mùa gieo cấy mới, chị Nhinh bảo tôi do tình hình dịch bệnh, nên xuân này Nghĩa Lộ vắng hẳn tiếng trống xòe.
|
|
Màn đại xòe tổ chức tại Thị xã Nghĩa Lộ.
|
Nghệ nhân dân gian Tây Nguyên
Rồi như tự sự, chị cất tiếng khẽ hát: "Không xòe cây ngô không ra bắp/ Không xòe cây lúa không trổ bông/ Không xòe trai gái không thành đôi/ Anh không xòe thì hoa héo đi/ Em không xòe trời xuân qua đi...”.
Ngẩn người theo từng lời ca, như kể lể về nỗi trống vắng… mới hiểu trong tâm thức người dân nơi đây, xòe đã ngấm vào máu thịt, là thứ chuyển tải giúp họ những ước mơ, khát vọng trong cuộc sống. Có thể nói, xòe là hồn cốt của miền đất ấy…
Vào thánh địa xòe Thái
Chuyến hành hương đầu năm của chúng tôi vẫn theo những cung đường Tây Bắc. Cảnh sắc núi rừng vào xuân vẫn vậy, nhưng sao vẫn thiếu thứ gì đó. Anh Nguyễn Viết Chung - (Giám đốc Trung tâm truyền thông và văn hóa TX Nghĩa Lộ, Yên Bái) cho biết, để phòng chống dịch bệnh COVID-19, năm nay địa phương không tổ chức những lễ hội văn hóa. Bởi vậy mà thưa vắng đi tiếng thậm thình của trống xòe vọng ra từ các làng bản khắp vùng thung lũng lòng chảo như mọi bận tết đến, xuân về.
Rồi anh kể không ai biết xòe có mặt ở miền đất Mường Lò từ bao giờ, chỉ thấy đó là một sản vật tinh thần qua hàng ngàn đời của tộc người Thái nơi đây. Rồi sau lan truyền ra khắp miền cương thổ phía Tây Bắc của Tổ quốc, cùng với bước chân di cư, vỡ hoang, mở đất của đồng bào. Những điệu xòe mô phỏng bước đi của tổ tiên người Thái khi khai phá đất đai, phát rẫy, trồng lúa, lấy nước, tung khăn, mời rượu... Những sinh hoạt lao động, sản xuất được diễn tả sinh động qua từng điệu xòe. Sức hấp dẫn của xòe chính là sự sôi nổi, gần gũi mà đậm tình như hơi thở của cuộc sống.
Xòe luôn thu hút được tất cả mọi người, không phân biệt người già hay trẻ, người lạ hay quen. Mọi người đều nắm tay nhau thân ái. Địa điểm tổ chức múa xòe cũng rất linh động, có thể tổ chức ở sân nhà, trên sân khấu, cũng có thể ở dưới gốc cây hoặc trên sân bãi... nơi nào cũng có thể múa xòe… Bởi vậy, với người Thái Tây Bắc, múa xòe như một phần tất yếu trong cuộc sống, như cơm ăn, nước uống hàng ngày.
Nghệ nhân Lò Văn Biến (thị xã Nghĩa Lộ, Yên Bái)
"Xòe có mặt trong mọi cuộc vui, sinh hoạt cộng đồng, phản ánh nét bản sắc văn hóa độc đáo của tộc người Thái, từ phong tục, tập quán, tín ngưỡng, nghi lễ đến trang phục, âm nhạc, múa, nhạc cụ... Từ vòng xòe cộng đồng hồi sinh những năm 1995 khi mới thành lập lại thị xã Nghĩa Lộ chỉ có 300 - 400 người, đến vòng xòe hàng ngàn người những năm gần đây, đã cho thấy sức sống của xòe Thái mạnh mẽ biết nhường nào. Mới đây, vào ngày 15-12-2021, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) đã chính thức ghi danh xòe Thái là Di sản phi vật thể đại diện của nhân loại, khẳng định sự ghi nhận của quốc tế đối với những giá trị văn hóa đặc sắc này của Việt Nam” – anh Chung giới thiệu.
Theo Thứ trưởng, Phó chủ nhiệm Ủy ban Dân tộc Hoàng Thị Hạnh, trong văn hóa người Thái, múa xòe còn liên quan mật thiết với tín ngưỡng cầu mùa và khát vọng tình yêu đôi lứa, nên múa xòe vẫn được các thế hệ nối tiếp lưu truyền dù trải qua nhiều biến cố trong cuộc sống. Mỗi điệu xòe đều ẩn chứa ý nghĩa nhân sinh cao cả của cộng đồng người Thái miền Tây Bắc. Qua mỗi bước xòe, người ta như được gột rửa tinh thần, để rồi sau hội, mọi người lại vui vẻ trở về với cuộc sống đời thường, sống gần gũi, chan hòa với nhau hơn, yêu người, yêu đời hơn và hăng say lao động hơn…
Thậm thình ký ức
Còn nhớ hồi chưa có dịch, cứ lên Nghĩa Lộ là chúng tôi được "đãi” bằng xòe. Địa điểm đón khách có thể là các homestay hay nhà văn hóa cộng đồng. Xòe là chương trình 2, trước đó luôn là những mâm cơm khách bắt mắt bởi những món ngon đi ra từ đồng đất, cây trồng, vật nuôi nơi đây. Văn hóa ẩm thực của người Thái Nghĩa Lộ được khách đi xa, về gần nhớ mãi. Những châu chấu rang giòn, nhộng ong xào măng, trâu gác bếp, xôi ngũ sắc, cá suối nướng - pa pỉnh tộp, rau dớn rừng… cùng rượu men lá, gạo thơm Séng Cù… đã khiến bao người chếnh choáng. Để rồi khi tiệc đã "mặn” thì các cô sơn nữ người Thái, với áo cỏm, váy nhung, xà tích cùng suối tóc thướt tha như dòng nước ngòi Thia bước ra, uyển chuyển trong những lời dân ca, cùng làn điệu xòe say đắm lòng người.
Vẻ đẹp hình thể của người biểu diễn trong ánh lửa bập bùng, cùng tiếng trống xòe thậm thình khiến không gian "nóng” ngay. Thời khắc chủ, khách đan tay cùng đắm chìm vào vòng xòe thật sự "bùng nổ”. Mọi người nối tay nhau thành vòng tròn, chuyển động dần theo vòng quay quanh đống lửa, trong lời ca tha thiết: "Đêm Mường Lò, trăng đang lên dần/ Xòe đi anh, tay cầm tay múa xòe cùng em/ Đêm Mường Lò, chiêng trống nhịp nhàng, rừng núi âm vang, tay cầm tay múa xòe cùng em...”. Cứ thế, vòng xòe chuyển động nhịp nhàng, những đôi bàn tay nắm chặt tung lên, hạ xuống, khi giãn ra xa, khi chụm lại gần đống lửa. Bước chân nhịp nhàng tiến, nhịp nhàng lui.
Vòng xòe ngày càng lớn dần, bởi số người nhập vào ngày càng đông, bởi không mấy người có thể từ chối được lời mời gọi tha thiết, chân thành của các thiếu nữ: "Đừng sợ say, đôi tay ngà, chén em dâng đầy, chén em dâng đầy/ Dập dìu chân chàng, ới... ơ… noọng/ Dập dìu chân em, ới... ơ... Ta tan dần, trong vòng quay/ Kìa hội vui, xòe đi anh, đừng để em cô đơn một mình/ Đêm Mường Lò, trăng dâng đầy, đôi tay ngà, đón chờ người ơi. Vào đây anh, xòe đi anh…”. Lời ca mỗi lúc thêm da diết, tiếng hát, tiếng mời gọi chân thành làm cho khách lạ bỗng thành quen. Nhiều du khách chưa từng múa xòe bao giờ, lúc đầu còn ngần ngại nhưng rồi cũng lại nhanh chóng nắm tay nhau, hòa mình theo điệu dân vũ, chẳng ai muốn buông tay.
Bảo tồn xòe Thái trong trường học
Người "giữ lửa” văn hóa Thái
Ít người nghiên cứu về văn hóa Tây Bắc mà chưa từng nghe danh nghệ nhân Lò Văn Biến ở bản Cang Nà (phường Trung Tâm, TX Nghĩa Lộ) - một nhà nghiên cứu được ví như một "pho sử sống" về văn hóa người Thái ở Mường Lò. Năm nay cụ Biến đã 90 tuổi, nhưng trí tuệ vẫn rất minh mẫn khi trò chuyện cùng chúng tôi về những di sản văn hóa mang tính "hồn cốt” ở miền đất này.
Được biết, cụ Biến đã có cống hiến rất lớn trong việc bảo tồn và phát huy văn hóa Thái, như chữ viết cổ những điệu xòe của đồng bào ở vùng lòng chảo Mường Lò. Những cuốn sách như "Quam xon côn" (Đạo lý làm người), "Quam tố mướng" (Chuyện bản mường), "Táy púk xấc" (Bước đường chinh chiến của cha ông), "Căm hánh tặp sấc cớ lương" (Cầm Hánh đánh giặc cờ vàng)... và đặc biệt, truyện thơ "Xống chụ xon xao" (Tiễn dặn người yêu), tác phẩm được đưa vào trích giảng trong sách giáo khoa… đã được cụ phiên dịch ra chữ Quốc ngữ từ tiếng Thái cổ. Cụ cũng góp công lớn vào việc khôi phục các lễ hội: "Xên bản xên mường", "Lồng tồng"; sinh hoạt "Hạn khuống" - tức sàn sân ngoài trời, một hình thức diễn xướng sân khấu sơ khai, nơi trai gái hát đối đáp giao duyên ở vùng đất này.
Rồi bằng các nghiên cứu gần cả cuộc của mình, cụ đã sưu tầm được các điệu xòe cổ, làm rõ ý nghĩa, vai trò của xòe trong đời sống văn hóa người Thái nơi đây, trực tiếp huấn luyện, hướng dẫn người dân địa phương tập luyện các điệu xòe cổ. Trong màn đại xòe xác lập kỷ lục Việt Nam năm 2013 được tổ chức tại Nghĩa Lộ với sự tham gia của 2.033 người, cụ là người hướng dẫn các diễn viên tập luyện 6 điệu xòe cổ. Ngày 12-9-2015, cụ Biến vinh dự được đại diện cho bà con người Thái lên đón nhận Bằng công nhận xòe Thái Mường Lò là Di sản văn hóa phi vật thể, tại sự kiện Tuần lễ Văn hóa - du lịch Mường Lò.
Cụ Biến giải thích, "xòe” nghĩa là "múa”, được các cộng đồng dân tộc Thái gọi theo các cách khác nhau như: xe, xòe, múa xòe, múa then... Xòe là một nét văn hóa rất riêng của dân tộc Thái ở vùng Tây Bắc. Chủ thể của xòe gồm cả người Thái Đen và Thái Trắng, tập trung đông nhất ở các tỉnh Yên Bái, Lai Châu, Điện Biên, Sơn La. Xòe Thái hiện nay có 3 loại, gồm xòe nghi lễ, xòe vòng và xòe trình diễn. Tuy nhiên chúng đều có nguồn gốc từ 6 điệu xòe cổ, thể hiện đầy đủ nghệ thuật dân vũ của người Thái.
Đó là điệu xòe "Khắm khăn mơi lảu” - (nâng khăn mời rượu), điệu múa thể hiện lòng hiếu khách, sự gần gũi giữa con người với con người; "Phá xí” - (bổ bốn), diễn tả tình đoàn kết của cộng đồng, dù ở bất cứ phương trời nào đều hướng về tổ tiên, quê hương; "Đổn hôn” - (tiến lùi), khẳng định dù trời đất đổi thay, nhưng ý chí và tình người luôn sắt son, bền chặt; "Nhôm khăn” - (tung khăn), một điệu xòe tưng bừng nhất, thể hiện niềm vui vô bờ bến, thường dùng trong những dịp mùa màng bội thu, lễ lên nhà mới, đám cưới…; "Ỏm lọm tốp mư” - (vòng tròn vỗ tay) thể hiện niềm vui vô bờ bến khi bạn bè gặp nhau, hoặc đạt được thành quả lớn lao trong cuộc sống; "Khắm khen” - (nắm tay), thể hiện sự gắn kết cộng đồng, mong ước cuộc sống ấm no, hạnh phúc...
Sáu điệu xòe cổ này thể hiện được đầy đủ các thế tay, thế chân cơ bản của các điệu xòe và mỗi thế chân, thế tay đều mang một ý nghĩa nhất định. Không những thế, nhạc cụ dùng cho mỗi điệu xòe cũng khác nhau.
Từ 6 điệu xòe này dần dần các nghệ nhân dân gian đã từng bước phát triển thành 36 điệu xòe, mang bóng dáng các sinh hoạt thường ngày như "xe cúp” (múa nón), "xe tẳng chai” (múa chai), "xe kếp phắc” (hái rau), "xe cắp” (múa sạp), "xe tăng bẳng” (múa ống)...
Trong dòng chảy văn hóa
Cũng như nhiều di sản văn hóa phi vật thể khác, xòe Thái cũng đang đứng trước những thách thức của thời đại. Với việc UNESCO chính thức vinh danh xòe Thái là "Di sản phi vật thể đại diện của nhân loại”, vấn đề bảo tồn, phát huy nghệ thuật xòe Thái trong xã hội đương đại càng trở nên cấp thiết.
Chia sẻ những định hướng của địa phương về công tác này, anh Nguyễn Viết Chung cho biết, trong những năm qua, chính quyền các cấp và cộng đồng người Thái ở tỉnh Yên Bái đã triển khai nhiều biện pháp bảo vệ nghệ thuật xòe Thái, như thành lập, duy trì các đội văn nghệ sinh hoạt xòe Thái ở cộng đồng. Hiện tại thị xã Nghĩa Lộ có hàng chục đội văn nghệ thôn bản với hàng trăm hội viên tham gia. Các đội văn nghệ thôn bản thường xuyên tham gia trình diễn múa xòe tại các lễ hội trong bản, đi giao lưu với các đội khác.
Bên cạnh đó, địa phương đã có chính sách động viên các nghệ nhân truyền dạy xòe Thái cho các đội văn nghệ và thế hệ trẻ ở các bản làng người Thái, lồng ghép, triển khai đưa nghệ thuật trình diễn dân gian, trong đó có bộ môn xòe Thái vào các chương trình học ngoại khóa của các nhà trường trong địa bàn; tiến hành tư liệu hóa nghệ thuật xòe Thái như làm phim, ảnh, sách về nghệ thuật này; tổ chức các sự kiện văn hóa lễ hội các dân tộc gắn với phát triển du lịch địa phương...
Hiện nay, thị xã Nghĩa Lộ đã xây dựng múa xòe Thái thành sản phẩm du lịch mũi nhọn. Trong các lễ hội, sự kiện văn hóa đều tổ chức múa xòe, thi múa xòe, tạo nên nét đặc sắc, thu hút du khách. Ngoài ra, xòe Thái đã được gắn với phát triển du lịch cộng đồng. Thông qua các bản văn hóa du lịch, mô hình homestay, người Thái - chủ thể của điệu xòe sẽ có dịp tổ chức biểu diễn những điệu xòe Thái cho du khách thưởng thức, đáp ứng nhu cầu tìm hiểu, trải nghiệm văn hóa vùng miền. Điều đó cũng giúp người dân tộc Thái có thu nhập từ du khách, nâng cao đời sống. Thấy được giá trị, lợi ích của di sản mang lại, đồng bào sẽ có ý thức hơn trong việc gìn giữ, bảo vệ di sản nói chung, trong đó có xòe Thái.
(Theo CAND)
Các tin khác
Bộ trưởng Bộ VHTTDL Nguyễn Văn Hùng, Chủ tịch Hội đồng cấp Nhà nước xét tặng danh hiệu “Nghệ nhân Nhân dân”, “Nghệ nhân Ưu tú” trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 3 vừa ký hai Tờ trình số 49 /TTr-HĐNN3, 50/TTr-HĐNN3 trình Thủ tướng Chính phủ đề nghị xét tặng danh hiệu “Nghệ nhân Nhân dân”, “Nghệ nhân Ưu tú” trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 3.
Là người đam mê và sáng tạo nên bộ môn nghệ thuật boarc, Hoàng Tuấn Long vừa khởi động dự án nghệ thuật 'Vũ trụ Mandala' để xác lập kỷ lục Việt Nam và kỷ lục châu Á.
Hai bé Vĩ Lâm, Hùng Lâm, con trai Quốc Cơ, Quốc Nghiệp vừa xác lập kỷ lục mới của Việt Nam khi đứng vững trên tay bố trong vòng 3 phút 11 giây, phá vỡ kỷ lục của chính mình.
Cuộc thi Phim ngắn ‘Màn ảnh xanh’ với chủ đề phản ánh những vấn đề thời sự về phát triển bền vững từ việc bảo vệ môi trường do VFDA tổ chức với giải thưởng lên đến 220 triệu đồng.
TIN MEDIA
