Trong đó, phải kể đến hát. Họ có hát "Tháng Giêng", có hát "Cưn xiêng", hát đưa dâu, hát nhà mới, cơm mới, hát bên mâm rượu. Chưa hết, người Giáy còn có hát sương mù, hát thác nước, hát cây lá, hát trăng lên, hát sao sáng, hát nửa đêm gà gáy v.v... Song, độc đáo, đặc sắc phải là "Vươn Giáy".

Tiếng địa phương "Vươn Giáy" là hát Giáy. Bằng những điệu "phướn" bên mâm rượu, vui đón khách hay giao duyên, tỏ tình, "Vươn Giáy" thực hiện nhiều loại, nhiều đẳng cấp. Để dễ tham gia, dễ nhập cuộc, người ta thường tổ chức "Vươn Giáy" theo truyền thống phổ thông. Sẽ có nhiều cặp, mỗi cặp có thể vài ba đến năm, bảy người thành chủ và khách đến hát đối đáp, kể chuyện, giao duyên với nhau.

Đêm "Vươn Giáy" mở đầu sẽ là hát những điệu chào hỏi. Kết thúc màn chào hỏi là hát đối đáp, kế đó là kể chuyện hay tỏ tình. Điều nhất thiết phải có trong mỗi cặp, mỗi nhóm một người đứng đầu, thường gọi là ông thày hay "sư phụ". Người đứng đầu này có thể cùng tham gia hát xướng, cũng đồng thời là người giữ vai trò mách bảo.

"Vươn Giáy" diễn ra từ dễ đến khó, đòi hỏi người nhập cuộc phải biết nhiều điệu "phướn", nhiều ca dao, thạo dân ca. Từng cặp, từng nhóm hát phải ăn ý nhau. Thông thường cứ hai cặp hoặc hai nhóm (một bên là nam, một bên là nữ) đối đáp nhau cho đến khi "Vươn Giáy" chỉ còn lại một cặp, một nhóm. Để có kết quả này, họ phải hát qua đêm, đôi khi bất phân thắng bại mà phải diễn ra vài ba đêm, ngày liền.

Như vậy "Vươn Giáy" là cuộc hát có lớp lang, có bài bản, có bước đi tuần tự hẳn hoi. Thí dụ màn chào hỏi, họ hát:

"Cây này, cây gì đó?
Cây đào hay dây mùng?
Đã chồng hay gái son?...".

Hỏi dồn dập, hỏi tới tấp, song phần đáp trả cũng không kém gì:

"Đám cây chưa người phát
Rừng măng chưa người coi
Đây chưa thành đôi, thành lứa!...".

Từ chào hỏi lan sang hát mời nước, hát mời thuốc. Tiếp đó, chuyển qua thách đố, rồi giao duyên tỏ tình. Bên ướm hỏi, bên trả lời. Khi "Vươn Giáy" đã say nồng thì bên chủ:

"Em yêu hay là tiên hiện?
Mắt em hay là trăng sáng?
Em trước mặt, lòng anh bàng hoàng...".

Để rồi:

"Anh vẽ hình em lên nguyệt
Sấm rền, anh càng nhớ
Suối lũ, anh càng mong...".

Dù là giây phút nhưng là giây phút bất ngờ, bên nghe là khách cũng nao nao:

"Anh như nước chảy từ mạch
Anh như nước chảy từ nguồn
Càng uống càng thấy khát
Càng khát càng cháy lòng...".

Tình yêu cứ thế dâng lên hòa quyện trong thiên nhiên, chảy ra từ lòng đất, lòng người. Sau "Vươn Giáy", nhiều đôi nam, nữ thành vợ thành chồng.
Như đã nói, "Vươn Giáy" còn có hàng trăm câu kể về các sinh hoạt khác, chẳng hạn:

"Được cấy không làm cỏ cũng đói
Thóc có, không dè sẻn cũng chẳng no...".

Với quan hệ gia đình, hôn nhân:

- "Dao chém nước không đứt
Anh em bỏ nhau không được..."

- "Vợ chồng như chiếc cân
Bên găng bên phải dịu...".

"Vươn Giáy" khi đã vào cuộc thường kéo dài suốt đêm, thậm chí đến vài ba ngày sau. "Vươn Giáy" chỉ kết thúc khi thắng bại đã phân định rõ ràng. Người dự không đủ sức thì về nhà ngủ, sáng dậy vẫn còn nghe văng vẳng tiếng hát. Giọng hát vẫn lấp lánh, đam mê như mới nhập cuộc.

Yên Bái, núi non trùng điệp, trải dài suốt dãy Hoàng Liên Sơn hùng vĩ. Điều kiện ấy đã tạo cho con người hòa nhập thiên nhiên mà sáng tạo nên văn hóa tộc người hết sức trong sáng, kỳ diệu.

"Vươn Giáy" chính là một mỹ tục đặc sắc, được đắp đổi từ đời này sang đời khác, góp phần phản ánh thế giới quan, nhân sinh quan của cả cộng đồng. "Vươn Giáy" còn là nơi thể hiện phong phú, độc đáo ước mơ cũng như khát vọng hạnh phúc cháy bỏng của một tộc người - dân tộc Giáy.

Bùi Huy Mai