Khèn Mông có to, có nhỏ là tùy theo nguyên liệu ống trúc chuẩn bị và nghệ nhân chế tác điều chỉnh độ dài, ngắn của các ống trúc, thân khèn phù hợp, làm ra chiếc khèn đẹp, cân đối. Khi thổi, khèn có thể một lúc phát ra nhiều âm, nhiều bè vang xa, cao vút, trong trẻo, trầm vọng, da diết... quyện lấy những động tác múa. Người thổi theo hợp âm, hòa âm, đánh chồng âm, vỗ, vê, ngắt, luyến, láy rền, ê a... sẽ tạo nên những khúc nhạc lúc khoáng đạt, khi dìu dặt hút hồn người nghe.

Đối với đời sống của người Mông, khèn có mặt trong hầu hết các sinh hoạt văn hóa. Trong những sinh hoạt văn hóa, có các hình thức: khèn đưa dâu "kênhx xang nhangz", khèn mời thầy "kênhx hu txir nênhz", khèn gọi bạn gái, giao lưu trong ngày hội, chúc mừng, ca ngợi vẻ đẹp, tình yêu cuộc sống... Tiếng khèn dội vào núi, vọng tới bản, lên nương rẫy, say bao cuộc vui... Cũng không biết tự bao giờ, khèn đã trở thành biểu tượng, là nhạc cụ trang trí trong nhà của đồng bào Mông.

Ngày xuân, tiếng khèn hòa quyện nét hoa văn tươi đẹp trên trang phục truyền thống của các thiếu nữ Mông. Đêm hội xuân, tiếng khèn lúc vọng vang, khi ngân nga dìu dặt cùng rượu nồng, tình say. Tiếng khèn vui tựa gió rừng reo,  trong như tiếng suối hát xa, xua tan sương buốt đêm trăng, lay động trái tim.

Tiếng khèn tìm bạn của các chàng trai khiến các cô gái Mông đắm say, xòe ô xoay theo vòng múa. Tiếng khèn của chàng trai gói trọn tâm tư gửi bạn tình. Những giai âm ấy còn đánh thức tiếng lòng của biết bao người...

 Ngày xuân, tiếng khèn hòa quyện nét hoa văn tươi đẹp trên trang phục truyền thống của các thiếu nữ Mông.

Người thổi khèn giỏi phải biết múa khèn và vừa thổi khèn vừa múa là một nghệ thuật. Động tác múa khèn rất đa dạng: múa nhảy đưa chân, quay đổi chỗ, vờn khèn, lăn nghiêng, lăn ngửa, mỗi bước tiến và bước lùi làm sao chỉ để chân này chạm gót chân kia... với tốc độ càng nhanh thì càng điêu luyện. Động tác khó nhất khi múa khèn là vừa ôm khèn vừa lăn mình, nhảy điệu “đá gà”, “đá ngựa” mà tiếng khèn vẫn không dứt. Muốn trở thành người thổi khèn giỏi phải luyện tập để có thân hình mềm dẻo và rèn khí để hơi được sâu, được dài.

Khèn Mông được gìn giữ qua nhiều thế hệ cùng với các giá trị văn hóa độc đáo, đặc thù của đồng bào Mông. Tiếng khèn gắn kết những tâm hồn, giao hòa giữa con người với thiên nhiên, trào dâng và đồng cảm nỗi niềm của người thổi và người nghe... đã tạo nên bản sắc văn hóa đậm đà của dân tộc Mông.

Tráng A Mua