Đẹp từ cánh đồng mướt xanh và cả những mảnh ruộng nằm lẻ loi trên sườn núi đá, những ngôi nhà nhỏ bằng gỗ cheo leo thoáng ẩn thoáng hiện giữa đỉnh trời…

Từ trung tâm huyện lỵ Văn Chấn vượt qua cánh đồng Mường Lò theo quốc lộ 32 lên Mù Cang Chải, trước lúc vượt Sừng Trời (đèo Khau Phạ), Tú Lệ hiện ra với vẻ đẹp sững sờ như một cô gái miền sơn cước dịu dàng, đằm thắm. Vùng đất này không quá xa xôi cách trở, ô tô và xe máy đều có thể đến một cách dễ dàng.

Những thung lũng, cánh đồng, biển lúa nằm chạy dài hai bên quốc lộ, mỗi mùa mỗi sắc.Mùa làm đất long lanh sắc nước, bờ be đất nâu một màu trù phú. Mùa gieo mạ, lúa xanh như tấm thảm, tạo thành những điểm nhấn ấn tượng. Mùa lúa xanh, mướt mát đến tận chân trời. Mùa lúa chín lại vàng ươm dạt dào như sóng biển. Mùa gặt náo nức, rộn ràng, mùi thơm của xôi nếp theo gió bảng lảng trên chái nhà.

Đẹp nhất là những cánh đồng lúa mê mải được ôm trọn bởi ba dãy núi ven một dòng suối mênh mang tinh khiết uốn lượn chảy ngang. Đỉnh dốc Hai Bà Cháu là một trong những địa điểm lý tưởng nhất để ngắm nhìn toàn cảnh thị trấn Tú Lệ với những ngôi nhà sàn lợp gỗ nằm san sát bên biển lúa rập rờn.

Nhìn cánh đồng Tú Lệ mầu mỡ bây giờ, khó ai có thể hình dung nổi 20 năm trước nơi đây từng bạt ngàn hoa anh túc. Tú Lệ ngày ấy được mệnh danh là “vương quốc” của cây thuốc phiện. Vào mùa hoa anh túc, thung lũng Tú Lệ mang một vẻ đẹp huyền bí.Nhưng vẻ đẹp của loài hoa anh túc càng rực rỡ bao nhiêu thì cuộc sống người dân Tú Lệ càng khốn khó bấy nhiêu.

Mênh mang Tú Lệ. (Ảnh: Pa Ri)

Bây giờ thì cây anh túc chỉ còn lại trong ký ức của người già trong xã. Từ khi quốc lộ 32 được nâng cấp, xã vùng cao này đã có nhiều đổi thay, trung tâm xã trở thành một thị tứ sôi động, là điểm đến của nhiều khách du lịch trong và ngoài nước, các mặt hàng nông sản được khách thập phương biết đến, nhất là gà đồi, nếp thơm trở thành món ăn ưa thích của nhiều du khách.

“Nếp Tú Lệ, tẻ Mường Lò”. Cánh đồng nếp Tan Lả Tú Lệ rộng 161ha, chạy dài từ bản Phạ xuống bản Thái. Nói đến cánh đồng Tan Lả, Phó bí thư Thường trực Đảng ủy xã Tú Lệ Lự Văn Xuân cho biết: “Trước đây, người dân chỉ canh tác một vụ chiêm xuân còn vụ mùa hầu như bỏ không nhưng với sự quyết tâm của Đảng ủy, chính quyền xã nên bây giờ người dân đã canh tác hai vụ, vừa nâng cao năng suất, sản lượng cũng như giá trị của lúa nếp Tan Lả, vừa tạo cho Tú Lệ một bức tranh cảnh sắc đa màu”.

Sở dĩ Tú Lệ đẹp, được nhiều du khách thập phương biết đến là bởi nếp Tú Lệ. Gạo nếp ở đây ngon, dẻo thơm nức tiếng vì cánh đồng lúa được tưới mát bởi con suối đầu nguồn Mường Lùng này. Lúa được gieo trồng trên một nền đất hiếm, tầng phong hóa mỏng, nồng độ ka li cao.

Thung lũng Tú Lệ lại nằm gọn giữa ba ngọn núi nên biên độ dao động nhiệt độ trong ngày lớn, thời gian đêm dài hơn ngày. Đây là yếu tố quan trọng làm tăng mạch tinh bột Aminôtécpin, quết định sự dẻo thơm của hạt gạo. Thêm nữa là cấu tạo thổ nhưỡng khiến đất Tú Lệ tơi xốp, dễ thấm nước và khí hậu trong lành nên cây nếp Tan lả trồng xuống bén rễ xanh non mơn mởn. Vì vậy nếp Tan Tú Lệ được coi là gạo sạch. Và cũng chính bởi nguồn nước trong lành tinh khiết từ con suối Mường Lùng mà con gái ở Tú Lệ cũng xinh đẹp đến lạ thường, da trắng, má hồng, tóc dài đen nhánh nổi tiếng một vùng.

Nếp Tan lả được người Thái Tú Lệ chế biến thành nhiều món ăn mang đặc trưng địa phương để giới thiệu với du khách, nhất là trong lễ hội Lồng Tồng cúng trời đất mỗi độ xuân về. Cốm làm từ nếp non, gói trong lá dong xanh như tăng thêm màu xanh của cốm và tỏa mùa thơm ngậy của sữa lúa. "Khẩu hang" là lúa đỏ đuôi, cắt về đem rang khô và xay giã thành gạo, đồ trong chõ gỗ vừa chóng chín lại có mùi thơm của xôi nếp cùng cốm xanh. Xôi nếp Tú Lệ dẻo thơm, cầm trên tay không bị dính như xôi một số loại nếp khác, bề mặt hạt xôi có lớp dầu làm nên vị béo ngậy hiếm có. Thế nên người Thái Tú Lệ ăn xôi nếp quanh năm không chán và cây nếp Tan Lả cứ theo chân bao thế hệ xuống đồng để còn mãi đến bây giờ.

Nếp Tú Lệ thơm ngon nức tiếng. (Ảnh: Pa Ri)

Thị tứ Tú Lệ suốt ngày nhộn nhịp người xe. Người từ các bản Phạ trên, Phạ dưới, bản Pom Ban, Nước Nóng… kéo ra; khách theo xe từ huyện Mù Cang Chải, thành phố Yên Bái, thị xã Nghĩa Lộ và các tỉnh lân cận đến. Những phụ nữ Thái áo cỏm, váy đen, mái tóc búi cao bên quẩy tấu đựng đầy thóc gạo nếp mới thiết tha mời chào. Hầu như khách đã qua đây không ai bỏ lỡ dịp thưởng thức món xôi nóng ăn cùng thịt nướng, gà đồi và nhâm nhi chén rượu cất từ nếp quý để rồi say nồng trong điệu khắp, điệu xòe của những cô gái Thái má lúng liếng ửng hồng.

Sự thú vị khác nữa không thể bỏ qua, đó là phong tục tắm suối khoáng độc đáo của người dân Tú Lệ. Cuối chiều, khi những cô gái, chàng trai người dân tộc Thái trở về nhà sau một ngày làm đồng vất vả là lúc dòng suối nước nóng giữa những cánh đồng đông người nhất. Người Thái tắm dưới suối thật tự nhiên trong thiên nhiên tươi đẹp. Ở đây có hai bể tắm nước khoáng nóng ngay cạnh dòng suối mát và bên bờ là ruộng lúa chín vàng. Một bể tắm rất nóng và một bể tắm ấm.

Mỗi khi chiều xuống, sau một ngày lao động vất vả, những cô gái Thái lại kéo nhau xuống dòng suối Tú Lệ, ngâm mình xuống dòng suối nóng tự nhiên, thư thái trút bỏ bao mệt mỏi. Lữ khách tới đây cũng có thể cùng tắm, các chàng trai cũng được phép tắm chung trong sự vô tư, trong sáng, được hòa mình vui đùa giữa thiên nhiên, nghỉ ngơi hay thư giãn trong làn nước nóng thoang thoảng mùi hăng hăng của lưu huỳnh giữa tiết trời hanh lạnh.

Tú Lệ như thiếu nữ miền sơn cước vô cùng xinh đẹp. Đẹp ngay từ dốc Ba tầng nơi bắt đầu địa giới của vùng, cao ngất trời mây bên vách đá chênh vênh, núi rừng hoang sơ và đầy vẻ kiêu kỳ bí ẩn. Đẹp từ cánh đồng mướt mát và cả những mảnh ruộng nằm lẻ loi trên sườn núi đá, những ngôi nhà nhỏ bằng gỗ cheo leo thoáng ẩn thoáng hiện giữa đỉnh trời.

Khi những cành hoa ban trên sườn núi Khau Phạ xốn xang trang điểm cho mùa xuân màu trắng tinh khôi, cũng là lúc con suối Mường Lùng bắt đầu chắt chiu những dòng nước ngọt lành thấm vào cánh đồng nếp Tan Lả.

Tú Lệ đã đi vào câu ca, đi vào huyền thoại với gạo thơm, nước mát và những người con gái Thái Tú Lệ như bông hoa giữa núi rừng làm đắm say tâm hồn  biết bao lữ khách.

Thanh Tân