Từng tốp, từng tốp dân nhiếp ảnh chuyên nghiệp và dân “phượt”, đủ các loại máy, các cỡ ống kính, đang “chĩa” tất cả xuống bản mà thi nhau bấm máy. Tiếc một chút là trời còn thiếu nắng. Thiếu thì thiếu, cứ phải bấm vài kiểu cho đã. Nghe giọng nói cũng đủ biết có cả 3 miền Bắc, Trung, Nam. Họ đã vượt hàng trăm, hàng ngàn cây số bằng ô tô, xe máy đến đây cùng mê mải, xuýt xoa, trầm trồ.

Có gì hấp dẫn họ đến vậy? Câu trả lời không mấy khó khăn. Đó là cảnh vật, con người miền Tây, nhất là ruộng bậc thang, là mùa vàng Mù Cang Chải. Hay nói khác đi, là tiếng gọi của những giá trị lao động, văn hóa, danh thắng trên miền đất này. Cho nên dù không quen biết họ vẫn hồ hởi chia sẻ cho nhau những cảm xúc, thông tin cho nhau những nơi cần đến. Vì họ cùng chung một đam mê, chung một tình yêu với đất và người miền Tây Yên Bái này và khi đứng trước cái đẹp, cái hùng vĩ, con người ta cũng tốt lên, đẹp lên, xích lại gần nhau thêm thì phải.

Còn tôi, khi nhìn thấy những những đồi, những núi ruộng bậc thang, tôi cứ nghĩ mãi về cái sản phẩm của sự khai hoang, vỡ đất, hoạt động sản xuất nông nghiệp này của người Mông từ bao đời nay vì miếng cơm manh áo tại sao lại cho du khách nhiều cảm xúc đến như vậy? Phải chăng khi sáng tạo ra nó- ruộng bậc thang- người Mông không chỉ vì tính vụ lợi, vì những giá trị vật chất mà còn hướng tới cái đẹp, cái cao cả, gửi gắm vào đó ý chí, nghị lực, trí tuệ, văn hóa và khát vọng cuộc sống của cả dân tộc mình.

Họ đã làm cho kết quả lao động sản xuất của mình trở thành một công trình nghệ thuật. Nghệ thuật hai tính năng, vừa có giá trị vật chất, đáp ứng cho nhu cầu lương thực để tồn tại, lại vừa chứa đựng tính thẩm mỹ, để nó đáp ứng khát vọng và thỏa mãn thẩm mỹ của con người về cái đẹp và cái hùng vĩ.

Có gì liên hệ giữa người Mông với ruộng bậc thang? Tôi đã cất công tìm hiểu, biết làm ruộng bậc thang là một loại hình canh tác nông nghiệp độc đáo đã có vài nghìn năm nay của một số tộc người vùng núi nhiều quốc gia như Trung Quốc, Thái Lan, Phi-líp-pin, Inđônêxia…; biết ở vùng núi phía Bắc Việt Nam, cũng có nhiều dân tộc làm ruộng bậc thang nhưng sao tôi vẫn yêu, vẫn thích ruộng bậc thang của người Mông hơn cả.

Trước chuyến đi này tôi đã biết câu chuyện về “hòn đá cổ ruộng bậc thang” ở Chế Cu Nha, Mù Cang Chải. Người Mông ở đây bảo sở dĩ họ biết san núi, san đồi thành ruộng bậc thanh là do “trời” dạy. Trời đã vẽ mô hình ruộng bậc thang lên một phiến đá ở đầu bản Chế Cu Nha, người Mông cứ theo đó làm thành ruộng bậc thang. Họ coi Chế Cu Nha là quê hương của ruộng bậc thang.

Lần này, tôi đã lên đến tận nơi có phiến đá ấy. Mặt phiến đá rộng gần 2m², khá bằng phẳng, có những đường vân lượn sóng giống như ruộng bậc thang. Trong lúc ngồi nghỉ bên hòn đá cổ lại được người dẫn đường kể cho nghe câu chuyện thứ 2 có liên quan tới ruộng bậc thang. Ấy là có ruộng rồi nhưng chưa biết trồng cây gì xuống đó thì vào một đêm trời mưa to, bão lớn, sấm chớp đùng đùng, cây cối, nhà cửa nghiêng ngả, bỗng xuất hiện một đàn trâu rừng chạy đuổi nhau khắp vùng núi này. Khi tan mưa bão  không thấy đàn trâu đâu, chỉ còn lại những nốt chân trâu rất to.

Hôm sau, từ  những nốt chân trâu ấy mọc lên một loại cây, thân cao, nở hoa, cho hạt. Đem hạt đó bỏ vào ống nứa lam lên thì ăn rất ngon. Người Mông thấy thế liền lấy hạt đó làm giống để gieo trồng. Hạt mọc ở nốt chân trâu có nước thì đem cấy vào ruộng bậc thang, hạt ở nốt chân trâu khô đem cấy trên nương. Từ đấy mà thành 2 giống lúa: lúa ruộng và lúa nương.

Có thể đó chỉ là một sự trùng hợp ngẫu nhiên, là sự giải thích các hiện tượng tự nhiên bằng trí tưởng tượng nhưng không thể không thấy rằng ruộng bậc thang và cây lúa nước đã xuất hiện ở vùng đất này từ rất lâu rồi và người Mông đã huyền thoại hóa sức mạnh lao động, sáng tạo, văn hóa ẩm thực, văn minh lúa nước của dân tộc mình thành những truyện cổ dân gian giống như người Kinh đã sáng tạo ra “Sơn Tinh, Thủy Tinh” hay “Bánh chưng, bánh dày” vậy.

Đó là những huyền thoại nhưng cũng có chuyện thực 100% mà người Mông ở đây vẫn truyền tụng. Đó là vào những năm 60 của thế kỷ trước, ông Giàng A Thào ở Sùng Đô (Văn Chấn), trước cảnh thiếu thóc gạo, không cam chịu đói ông đã vỡ đất núi, đất đồi thành ruộng bậc thang và tích cực tuyên truyền mọi người cùng làm. Cả một phong trào làm ruộng bậc thang khắp các bản làng, từ Cao Phạ, Nậm Có, Mồ Dề, Kim Nọi, đến Khau Mang, Lao Chải, Hổ Bốn, Chế Tạo… nhờ đó mà người Mông thoát đói.

Ông Giàng A Thào đã được Khu tự trị Tây Bắc lúc đó mời làm chuyên gia về ruộng bậc thang cho cả Khu, Nhà nước cũng phong tặng danh hiệu Anh hùng lao động cho ông. Bây giờ đi đến đâu Mù Cang Chải cũng thấy ruộng bậc thang. Mùa cầy bừa, tích nước làm ngỡn cấy, ruộng bậc thang như những dải lụa bạch mềm mại; lúc lúa vào thì “con gái” thì như những tấm thảm xanh lơ lửng trên các sườn đồi, sườn núi nhưng đẹp nhất là mùa lúa chín, thật đúng là những “nấc thang”, những “mâm xôi” vàng.

Song nhiều nhất, tập trung nhất và cũng đẹp nhất là ruộng bậc thang của 3 xã Chế Cu Nha, La Pán Tẩn, Zế Xu Phình, có tới 500ha. 3 xã này lại liền kề nhau, cùng gối lên bờ dãy Hoàng Liên và nhìn xuống dòng Nậm Kim thơ mộng, tạo nên cái “kiềng vàng” của Mù Cang Chải. Lên xem, chụp ảnh ruộng bậc thang Mù Cang Chải mà chưa đến Chế Cu Nha, La Pán Tẩn, Zế Xu Phình là coi như chưa khám phá hết danh thắng cấp quốc gia này.

 Nguyễn Hiền Lương