Ngày 14-6 tại Hà Nội, Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD-ĐT) đã tổ chức hội nghị triển khai các Đề án về phát triển nhân lực và hợp tác nhà nước - nhà trường - doanh nghiệp.

Thứ trưởng Bộ GD-ĐT Nguyễn Văn Phúc nhấn mạnh hợp tác giữa "ba nhà" (nhà nước - nhà trường - doanh nghiệp) có vai trò hết sức quan trọng để gắn kết chặt chẽ giữa đào tạo, nghiên cứu khoa học với thị trường lao động và nền kinh tế, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia. Trong đó, nhà nước giữ vai trò kiến tạo, hoạch định thể chế, chính sách, tạo môi trường pháp lý thuận lợi để khuyến khích liên kết và chuyển giao tri thức, đầu tư ngân sách nhà nước. Nhà trường không chỉ là nơi đào tạo, mà còn là trung tâm sáng tạo tri thức, nghiên cứu khoa học và chuyển giao công nghệ, và cần được khuyến khích, gắn kết chặt chẽ hơn với doanh nghiệp, đầu tư nhiều hơn để đáp ứng nhu cầu thực tiễn và thị trường. Doanh nghiệp không chỉ là nơi sử dụng lao động do nhà trường đào tạo ra, mà còn là nơi ứng dụng, triển khai, thương mại hóa các kết quả nghiên cứu, là đối tác quan trọng nhất của các trường.

PGS Phạm Bảo Sơn, Phó Giám đốc ĐHQG Hà Nội, nhấn mạnh Đảng và Nhà nước ta đã có nhiều nghị quyết để phát triển khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo nhưng vẫn chưa phát huy hết tiềm năng do nhiều rào cản. Trong đó nổi bật là cơ chế chính sách chưa đồng bộ, thiếu cơ chế thu hút và trọng dụng nhân tài dẫn đến tình trạng "chảy máu chất xám", kết nối doanh nghiệp trong các hoạt động nghiên cứu phát triển còn hạn chế nên doanh nghiệp chưa thực sự là trung tâm đổi mới sáng tạo, cơ chế tài chính kém linh hoạt và thủ tục hành chính phức tạp...

PGS Vũ Đình Tiến, đại diện ĐH Bách khoa Hà Nội, bày tỏ trong nhiều năm qua, mô hình phổ biến để thúc đẩy hợp tác nghiên cứu giữa 3 nhà là các nhiệm vụ khoa học - công nghệ sử dụng ngân sách nhà nước và có kinh phí đối ứng từ doanh nghiệp và do các cơ sở giáo dục đại học thực hiện. Mô hình này đã đạt được một số thành tựu nhất định, tuy nhiên, nếu nhìn thẳng vào sự thật, vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế cố hữu, tạo ra những "nút thắt" cản trở hiệu quả thực sự. Đó là nút thắt về động lực và cam kết, do trong mô hình này, nguồn kinh phí nghiên cứu chủ yếu từ nhà nước vì vậy vô tình làm giảm đi tính cam kết và áp lực thành công từ phía doanh nghiệp. Phần vốn "đối ứng" đôi khi chỉ mang tính hình thức, doanh nghiệp chưa thực sự coi việc thực hiện nhiệm vụ khoa học - công nghệ là một khoản đầu tư chiến lược sống còn. Về phía các cơ sở giáo dục đại học, áp lực lớn nhất lại là các công bố khoa học và việc giải trình, quyết toán các thủ tục hành chính phức tạp, thay vì áp lực tạo ra một sản phẩm thương mại hóa được. Xung đột về mục tiêu này là rào cản lớn nhất.

PGS Tiến cũng cho rằng cơ chế về sở hữu trí tuệ trong các đề tài dùng ngân sách nhà nước vẫn còn nhiều điểm chưa rõ ràng, phức tạp. Ai là chủ sở hữu cuối cùng của sản phẩm? Tỉ lệ phân chia quyền lợi ra sao? Sự thiếu minh bạch này khiến doanh nghiệp e ngại đầu tư sâu vào giai đoạn thương mại hóa, vì lo sợ rủi ro pháp lý và tranh chấp trong tương lai. Nút thắt nữa là "Thung lũng chết" (Valley of Death): Các đề tài thường dừng lại ở mức độ sản phẩm mẫu (prototype) hoặc kết quả trong phòng thí nghiệm. Khoảng cách từ đây đến một sản phẩm hoàn thiện, có thể sản xuất hàng loạt và được thị trường chấp nhận là một "thung lũng chết" đòi hỏi nguồn lực đầu tư rất lớn. Mô hình hiện tại gần như bỏ trống giai đoạn này, khiến phần lớn kết quả nghiên cứu không thể vượt qua "thung lũng chết" để tạo ra giá trị kinh tế. Kết quả là, dù ngân sách nhà nước và doanh nghiệp đã đầu tư không ít, số lượng sản phẩm công nghệ cao "made in Vietnam" từ các đề tài hợp tác này có sức cạnh tranh trên thị trường vẫn còn rất khiêm tốn.

PGS Phạm Bảo Sơn nhấn mạnh mô hình liên kết nhà nước, nhà trường và nhà doanh nghiệp sẽ phát huy hiệu quả sử dụng nguồn lực và hiệu quả đầu tư. GS Nguyễn Thị Thanh Mai, Phó Giám đốc ĐHQG TP HCM, cũng nhấn mạnh "một cây làm chẳng nên non. Ba cây chụm lại nên hòn núi cao". Theo bà Mai, hợp tác ba nhà phải được vận hành dựa trên những nguyên tắc chung: cùng thiết kế, cùng triển khai, cùng chia sẻ các giá trị. Trong đó nhà nước kiến tạo chính sách và thể chế theo tinh thần Nghị quyết 66; nhà trường đào tạo nhân lực chất lượng cao và phát triển khoa học - công nghệ như định hướng của Nghị quyết 57; còn Nghị quyết 68 nhấn mạnh việc doanh nghiệp đặt hàng đào tạo, phối hợp nghiên cứu và thương mại hóa sản phẩm từ đại học. "Khi "tam giác chiến lược" này vận hành hiệu quả, quốc gia sẽ có cơ hội "đi tắt, đón đầu", thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình và vươn lên mạnh mẽ" - GS Nguyễn Thị Thanh Mai nhận định.

Đẩy mạnh "đặt hàng" ĐH Bách khoa Hà Nội đề xuất đổi mới mô hình hợp tác với doanh nghiệp, lấy thị trường và doanh nghiệp làm trung tâm. Từ "Đối ứng" sang "Đặt hàng", cần đẩy mạnh chủ trương thúc đẩy mạnh mẽ mô hình doanh nghiệp trực tiếp đặt hàng nghiên cứu với các cơ sở giáo dục đại học. Trong mô hình này, doanh nghiệp là người ra đề bài, xác định rõ yêu cầu sản phẩm đầu ra, và là nguồn tài chính chủ đạo. Nhà nước cần chuyển dần vai trò từ "người cấp phát kinh phí" sang "người kiến tạo và hỗ trợ".