Khi gia đình có người mới sinh, chủ nhà treo "ta leo" để tránh ma tà và cũng là thông điệp cho tất cả mọi người. "Ta leo" gồm một tấm phên đan hình mắt cáo, trên đó gài lá cúc tần - "co nát" và một mẩu củi cháy dở. Những ngày này không cấm người ngoài họ tộc lên nhà, nhưng những người dữ vía thường giữ ý không lên. Còn lại khách trước khi lên đều ý tứ nói: "Nha chắp nha pét nớ, e nọi ơi!", có nghĩa là: "Đừng giống như chú, như bác nhé, bé yêu ơi!”. Người nhà cháu bé mới sinh lịch lãm trả lời: "Nha chắp nha pét ben đi đò", nghĩa là: "Được giống như chú như bác càng tốt, càng hay". Nếu sinh con trai, sản phụ sưởi lửa bảy ngày, sinh con gái sưởi lửa chín ngày, ứng với bảy vía và chín vía.

Khi đến ngày ra lửa, người mẹ phải tắm bằng nước lá thơm, gội đầu, thay váy áo mới. Chủ nhà mời bà mo đến cúng. Trong đời sống tâm linh của người Thái Tây Bắc, bà mo "một nhính" có vai trò rất quan trọng, được mời trong các lễ cúng cầu xin con cho các đôi vợ chồng hiếm muộn con - "xên so lụk, cúng vía trâu - "tám khuôn quái", thôi sưởi lửa - "nhá phay"...

Bởi người Thái Tây Bắc quan niệm, trên trời có một bà mụ gọi là "Me bẩu" chuyên dùng một khuôn để đúc người, cũng chính vì vậy trên đầu chỗ nằm của sản phụ bao giờ cũng có một chiếc bát cổ gọi là "thuổi bẩu" trong đựng tóc rối tượng trưng cho nhau của người mẹ. Ông nội hoặc đàn ông trong nhà đan một chiếc giỏ tre nhỏ gọi là "tạy ho" để đánh dấu sự ra đời của đứa trẻ. "Tạy ho" của con trai có hai cánh, của con gái có cái bật bông. Sau khi cúng, "tạy ho" của con trai được treo ở gian thờ, của con gái treo ở gian dành riêng cho phụ nữ. Khi người con gái đi về nhà chồng sẽ đem theo và đến khi qua đời sẽ đem hỏa thiêu cùng thi thể.

Mâm cơm cúng bao giờ cũng có gà, trứng, xôi... Đầu tiên, bà mo cúng ở gian thờ tổ tiên - "hỏng hóng", bên cạnh mâm cúng bao giờ cũng đặt chiếc váy của bà đỡ, người đã đón cháu bé chào đời. Bà mo thay mặt gia chủ báo cáo với tổ tiên và các thế lực siêu nhiên, cầu xin cho hai mẹ con mạnh khỏe, sau đó mới cúng ở gian hai mẹ con nằm. Lời cúng ngoài kể lại quá trình mang nặng đẻ đau thì còn chúc cho đứa trẻ: "Thằng cu, cái hĩm đều to cao lớn đều/ Người Thái trong bản bảo nhau/ Sau này bố mẹ, ông bà sẽ được nhờ cậy cháu/ Con cháu trưởng thành lớn khôn...".

Tiếp đó, bà mo cúng cầu cho bầu sữa của người mẹ nhiều sữa, không tắc, bà mo lấy kéo cắt hờ trước đầu vú của sản phụ yểm không cho ma quỷ làm hại, rồi lấy rượu chải xuôi bầu vú cho không tắc tia sữa, lấy trứng xoa vào bầu vú người mẹ và chấm vào miệng đứa trẻ, cầu mong cho đứa trẻ hay ăn chóng lớn.

Trứng trong quan niệm của người Thái tượng trưng cho sự sinh sôi nảy nở và viên mãn. Sau khi bà mo cúng xong, bà ngoại cắt tóc cho cháu. Sau đó, bà mo buộc chỉ vào cổ người mẹ để giữ vía, mọi người buộc chỉ cổ tay cho cháu bé, cầu chúc và ban phước. Ông ngoại cháu bé treo nôi, bà mo còn cúng chiếc nôi cho cháu bé được ngủ ngon, sau đó bà nội đặt cháu bé vào nôi ru cháu ngủ, mọi người cùng ăn uống vui vẻ.

Trong lễ thôi sưởi lửa này, cháu bé sẽ được ông bà ngoại đặt tên. Người Thái rất coi trọng bên ngoại, bởi quan niệm phúc lộc của con cháu là do họ ngoại mà có. Cũng chính vì vậy, trong lễ thôi sưởi lửa này, người cao tuổi nhất bên ngoại được mời ngồi vị trí trang trọng nhất, mọi người đều buộc chỉ cổ tay cho cụ, cầu mong cụ mạnh khỏe, trường thọ, ban phúc cho con cháu.

Mỹ tục này được các thế hệ người Thái duy trì như một nét đẹp văn hóa. Mỗi thành viên thêm vững tin vào cuộc sống, kính yêu các bậc sinh thành, để rồi sống tốt hơn, có trách nhiệm hơn.

Trần Vân Hạc