Thời ông bà ta ngày xưa thắp đèn chai. Phao đèn làm bằng lọ mực đựng trong một cái quang đèn, bên ngoài úp một bóng đèn làm bằng cái chai thủy tinh loại 0,65 lít đã được cưa tầy phần đít chai và phần cổ chai. Thắp lên ta có ngọn đèn chai. Ngọn đèn chai tù mù bởi vì thắp bằng dầu cặn và bởi vì cái chai thủy tinh toàn bọt là bọt.

Những đêm tháng bảy, tháng tám âm lịch, con sông Cái quê nhà vỗ sóng ì oạp. Trong chiếc lều vó bè ven sông, thường le lói ngọn đèn chai thời cổ. Chòm râu bạc của ông ta đêm đêm cứ bay bay quanh ngọn đèn... phơ phất.

Thế rồi, những đêm tháng sáu, bên bờ dòng mương giữa cánh đồng làng, rằng rặng những ngọn đèn chai soi tỏ những mái đầu trẻ con bên những chiếc vó tôm. Mắt bắt đỏ quạnh, những chú tôm trứng, tôm càng bật lên tanh tách. Trong những mái đầu ấy có mái đầu con nít của ta và lũ nhóc em ta. Thế rồi đến thời đèn Hoa kỳ. Chiếc đèn Hoa kỳ làm bằng sắt tây nho nhỏ. Cái phao đèn to hơn quả lựu đạn một tí, còn bóng đèn thì to bằng quả ổi Bo quê lúa. Trước ngày lên đường đi chiến đấu, cha ta đã là một "nhà nông ưu tú". Lúc nào cha cũng có cái điếu bát rõ kêu. Bên cạnh cái điếu bát thường xuyên được đánh rửa cẩn thận ấy là một chiếc đèn Hoa kỳ ngọn nhỏ bằng hạt đỗ và một bọc tướng thuốc lào Thái Thuỵ hương quê.

Sau ngày cha ra đi, cũng bên ngọn đèn hạt đỗ ấy, đêm đêm mẹ thường vò võ một mình ngồi chờ chồng. Lúc ấy cha còn đi chiến dịch Đông Khê, Thất Khê, Biên Giới rồi Điện Biên Phủ oai hùng. Thế rồi cha ra đi không bao giờ về nữa. Ngọn đèn như là đôi mắt xuyên vào đêm soi suốt cuộc đời lam lũ nắng sương của mẹ. Cũng bên ngọn đèn hạt đỗ ấy, mẹ đã thức nhiều đêm ròng, nhiều năm ròng vỗ muỗi cho con, ru con vào giấc ngủ, vá áo cho con... Bao nhiêu năm ròng, ngọn đèn ấy bấc không cùn, dầu không cạn.

Thế rồi ta lên đường ra trận. Ta được biết đến những ngọn đèn pha ô tô, những ngọn đèn gầm, những ngọn đèn phòng không đứng gác trên khắp các nẻo đường đất nước. Những năm ấy, cả nước lên đường, toàn dân ra trận. Đêm đêm, những dòng người, dòng xe cứ nườm nượp chảy về phía có tiếng súng. Những ngọn đèn ấy, những đôi mắt người long lanh ấy đêm nào cũng thức. Ta theo đoàn quân lên đường. Ta đem theo cả ngọn đèn của mẹ vào chiến trường, vào trận đánh. Ngọn đèn của mẹ, từ buổi ấy, đã soi cho ta đi suốt cuộc kháng chiến trường kỳ - cho ta ngày toàn thắng. Kỳ diệu làm sao ngọn đèn hạt đỗ nhỏ nhoi thế mà mười năm, hai mươi năm, ba mươi năm không tắt!

Ngày nay, ta được biết có nhiều ngọn đèn: đèn điện bóng tròn, đèn điện bóng dài, đèn cao áp, đèn giời, đèn xanh, đèn vàng, đèn đỏ, và ngọn đèn hải đăng ngoài biển nữa..., trong đó có những ngọn đèn cực kỳ chói sáng. Thế nhưng, ngọn đèn hạt đỗ của mẹ ta xưa thì cứ lung linh, lung linh mãi, ấp áp soi đường cho ta và con cháu ta cho đến muôn đời..., không bao giờ tắt.

Phạm Minh Giang