Nguyên cách gọi tên chùa Phật Tổ là do sự tôn kính từ lâu đời của người dân vùng Cà Mau với vị Hòa thượng lập dựng Chùa: Hòa thượng Thích Trí Tâm.

Vào khoảng năm 1840, vùng Cà Mau còn là vùng đất lau sậy, hoang sơ. Người dân địa phương kể rằng, thời đó có chàng trai Tô Quang Xuân đi lấy củi trong rừng, khi rìu bổ vào thân cây bồ đề cổ thụ thì thấy lộ ra một quyển kinh Phật đặt ở gốc cây. Từ đó chàng trai dựng am vừa tu vừa bốc thuốc chữa bệnh cho dân bên bờ kênh Quản Lộ. Tô Quang Xuân tụng kinh Kim Cương cảm hóa được thú dữ. Thiên hạ biết tiếng kéo đến xin thuốc và học đạo rất đông.

Về sau, nhờ người dân đóng góp tài vật, Tô Quang Xuân dựng được một ngôi chùa bằng lá đơn sơ. Thấy vậy, hương hào Đỗ Văn Viễn trong vùng ghen ghét đã vu cho ông là gian đạo sỹ. Ông bị quan trên bắt về Sài Gòn (nay là thành phố Hồ Chí Minh) quản thúc.

Nhưng đạo hạnh của Tô Quang Xuân đã làm các quan trên kính phục. Khi được giải về Huế, ông thọ giới xuất gia ở chùa Kim Chưởng. Các vị cao tăng đã trình lên vua nhà Nguyễn (năm Thiệu Trị thứ 2 - 1842) và vua đã xuống chiếu sắc phong cho ngôi chùa của ông có tên gọi là “Sắc tứ Quan âm Cổ Tự.”

Sau khi thọ giới được 7 ngày, ông mất tại chùa Kim Chưởng. Ông được phong Hòa thượng, pháp danh là Thích Trí Tâm, được ban gấm vóc và đưa về tận quê ở Cà Mau. Từ đó, dân trong vùng tôn kính ông nên đã gọi ngôi chùa là chùa Phật Tổ.

Chùa Phật Tổ là một công trình kiến trúc tôn giáo có giá trị nghệ thuật cao. Đợt trùng tu chùa năm 1937 vẫn giữ nguyên nét kiến trúc xưa cho đến ngày nay.

Hai mặt ngoài vách chính điện có các hình vẽ đắp gốm sứ tăng thêm phần cổ kính.

Họa tiết trang trí hình ngũ long hí thủy trên các hàng cột ở chính điện.

Tháp mộ vị tổ sư chùa Phật Tổ: Hòa thượng Thích Trí Tâm.

Tháp mộ các vị sư trụ trì chùa Phật Tổ đã viên tịch.

Khách thập phương thắp nhang lễ phật ở chính điện.

Ngày nay, chùa Phật Tổ là một trong những trung tâm văn hóa tâm linh của người dân, là trung tâm văn hóa, tu học, tâm linh của tăng ni, Phật tử tỉnh Cà Mau.

Ngày nay, chùa Phật Tổ là một trong những trung tâm văn hóa tâm linh của người dân, là trung tâm văn hóa, tu học, tâm linh của tăng ni, Phật tử tỉnh Cà Mau.

Mái chùa hình quả ấn, lợp ngói máng, kiến trúc sắc nét, mô phỏng mái đình ở vùng đồng bằng sông Cửu Long. Mái được chia thành phần nóc chính và mái nghi môn. Phần nóc chính thể hiện giá trị nghệ thuật đặc sắc của ngôi Cổ tự với hình lưỡng long tranh châu cách điệu, bên dưới là phù điêu, hình ảnh mô tả cảnh thiên nhiên. Mặt chính trên nóc chùa đề 6 chữ: "Sắc tứ Quan âm cổ tự."

Những đường cong ở đầu đao mái chùa thể hiện cảnh cá hóa rồng làm bằng ximăng ốp sứ cách điệu, dáng vẻ độc đáo. Mái nghi môn ở tầng thấp hơn lợp ngói máng, có họa tiết sống động và đề 4 chữ: "Quan âm cổ tự". Bên trên cửa ra vào có hoa văn hình chữ Thọ trang trí mặt tiền chính điện. Hai mặt ngoài vách chính điện có những hình vẽ tôn thêm vẻ cổ kính.

Từ ngoài nhìn vào, khuôn viên chùa khá rộng, không gian hài hòa. Tượng Quan Âm lớn hơn người thật đứng trên tòa sen, nhìn về Rạch Chùa. Tượng bằng ximăng sơn màu xanh, nét mặt hiền hòa, cân đối.

Cửa chùa mở theo hình bán nguyệt dẫn vào chính điện. Chính điện chùa có hai hàng cột xi măng, mỗi bên 3 cây, tạo không gian rộng. Ngôi Tam bảo thờ nhiều tượng Phật. Nét đặc sắc trong đường nét kiến trúc ở ngôi Tam bảo là dùng đồ sứ ốp vào các họa tiết làm bằng xi măng tạo thành một án thờ.

Ngoài ra, chùa Phật Tổ còn lưu giữ nhiều tượng gỗ cổ và các hiện vật: khánh gỗ, độc bình, chuông đồng, câu đối, sắc phong...

Án thờ tổ sư Hòa thượng Thích Trí Tâm được đặt trong một bệ bằng xi măng cao 1,47m, rộng 1,52m. Hai bên tượng có hai câu đối, tạm dịnh là: "Một chữ dọc ngang có khả năng làm tĩnh thiên hạ/Giữ cho chúng tăng được bình yên mãi mãi trong công cuộc tu hành."

Bên dưới bệ thờ sư Hòa thượng Thích Trí Tâm có bia đá được dựng lúc trùng tu chùa năm 1937, trên đó có bản khắc bằng chữ Hán ghi nguyên văn sắc phong của Vua Thiệu Trị dành cho chùa. Tại án thờ hiện còn đôi câu đối cổ bằng thân cây dừa dài hơn 4m, nét chữ sơn son thếp vàng, lời văn đặc sắc.

Ngày nay, chùa Phật Tổ là một trong những trung tâm văn hóa tâm linh của tăng ni, phật tử tỉnh Cà Mau.

Bao lam án thờ bằng gỗ, trang trí các họa tiết đặc sắc và sinh động.

Bản khắc chữ Hán ghi nguyên văn sắc phong của vua Thiệu Trị dành cho chùa Phật Tổ.

Tượng Phật ngồi thiền dưới tượng rồng chín đầu trong khuôn viên chùa Phật Tổ.

Tượng Phật cổ bằng xi măng ở chùa Phật Tổ.

Tượng Phật nằm trong khuôn viên chùa Phật Tổ.

Phù điêu trên các bức tường xung quanh chùa, kể về các sự tích của nhà Phật.

                                                                                      (Theo TTXVN)